اقدامات سیاسی صوفیان صفوی و نوع‌شناسی دینی ماکس وبر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

ماکس وبر در مطالعه ادیان جهانی، نوع‌شناسی دینی خود را تدوین و در قالب آن، دو نوع مثال اصلی را ارائه می‌کند. نخست، ریاضت‌کشی فعالانه یا زهد درون‌دنیایی است که مصداق اصلی‌اش پیروان مذهب پروتستان‌اند و دوم، عرفان مراقبه‌ای یا عرفان دنیاگریز است که مصداق اصلی‌ آن، پیروان ادیان شرق آسیا و صوفیه مسلمان هستند. وبر جهت‌گیری‌ها و اقدامات سیاسی مصادیق این دو نوع مثالی را در مسیر کسب رستگاری به ترتیب، فعالانه و منفعلانه معرفی می‌کند. تلقی وبر از دنیاگریز بودن و انفعال صوفیه در امور سیاسی در حالی است که با بررسی منابع تاریخی مرتبط با واقعیات تاریخی زندگانی و اقدامات سیاسی بزرگان خاندان صفوی در مسیر تشکیل حکومت مزبور، مواردی مغایر با آرای وبر آشکار می‌شود و مسئله نوشتار حاضر نیز از همین ناهمخوانی و ناسازگاری میان معرفت علمی و واقعیت تجربی سرچشمه می‌گیرد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که مرشدان طریقت صفوی از زمان شیخ جنید تا زمان تکوین حکومت صفوی، در عین حال که مانند اقطاب پیش از خود دارای مقامات فرادنیوی بوده و به امور معنوی توجه داشته‌اند، در امور دنیوی و مشخصاً سیاسی نیز دارای نقش‌آفرینی فعالانه‌ای بوده و اقدامات فراوانی را انجام داده‌اند. درنتیجه، تصوف صوفیان صفوی، نه‌تنها موجب دنیاگریزی و انفعال سیاسی آنها نبوده است، بلکه در کنار دیگر عوامل محتمل مؤثر نقش مهمی در تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند دیرپای صفوی به دست آنها داشته است

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Political Action of Safavid Sufis and Max Weber's religious typology

نویسنده [English]

  • Abolfazl Fathabadi
PhD of sociology at Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

In his study of world religions, Max Weber formulates his religious typology and presents two main ideal types in this respect. The first ideal type is inner−worldly asceticism, mainly Protestant Puritans, who are active in political actions, and the second ideal type is world−flying mysticism, mainly followers of East−Asian religions and Islamic Sufis, who are passive in political actions on the way to salvation. However, referring to the historical facts of the political life and actions of the Safavid Sufi masters in the process of development of the Safavid government through archival research methods and reviewing related historical texts reveals cases contrary to Weber's views, and our problem emerges from this Inconsistency between scientific knowledge and historical reality. The article shows that the Safavid Sufi masters, from the time of Junaid to the development of the Safavid government, Although like the leaders before themselves in addition to paying attention to transcendental matters, also have taken a role in worldly affairs and particularly, political action. Therefore, they are not world−flying and passive, but their Sufism and Sufi beliefs, along with other possible effective factors, have taken an important role in the development of the Safavid government.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Max Weber
  • Religious typology
  • Safavid government
  • transcendental matters
  • Political Action

مراجع

1. آقاجری، هاشم (1380)، کنش دین و دولت در ایران عهد صفوی، چاپ اول، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
2. اردبیلی، ابن‌بزاز، صفوه‌الصفا، نسخه خطی لیدن از روی نسخه عکسی، تهران: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش7019.
3. اردبیلی، درویش توکلی‌بن اسمعیل بزاز (1373)، صفوه‌الصفا؛ در ترجمه احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی‌الدین اسحق اردبیلی، مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز: ناشر مصحح.
4. اردبیلی، محمدمهدی (1396)، «مقدمه ویراستار فارسی»، نقد عقل محض، ترجمه بهروز نظری، چاپ سوم، تهران: انتشارات ققنوس.
5. اسپیناقچی پاشازاده، محمد عارف (1307ق)، انقلاب‌الاسلام بین‌الخاص والعام، 2جلدی، تهران: نسخه خطی کتابخانه ملی تهران، شماره 1634.
6. امیرخسروی، بابک (1397)، دولت در ایران؛ نقدی بر نظریه شیوه تولید آسیایی مارکس، چاپ دوم، تهران: نشر اختران.
7. اوچان، محرّم (1399)، دولت‌های علوی، ترجمه حسن صادقیان و یدالله بهجتی، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
8. بروکلمان، کارل (2007)، تاریخ‌الشعوب الاسلامیه، بیروت: دارالعلم للملایین.
9. پارسادوست، منوچهر (1397)، شاه‌اسماعیل اول، چاپ چهارم، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار.
10. پارسانیا، حمید (1380)، عرفان و سیاست، چاپ اول، تهران: انتشارات مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی.
11. پطروشفسکی، ایلیا پاولوویچ (1363)، اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، ترجمه کریم کشاورز، چاپ اول، تهران: انتشارات پیام.
12. پیرزاده زاهدی، شیخ حسین (1343ق)، سلسله‌النسب صفویه؛ نسب‌نامه پادشاهان باعظمت صفوی، برلین: انتشارات ایرانشهر.
13. ترنر، برایان (1390)، ماکس وبر و اسلام، ترجمه سعید وصالی، چاپ سوم، تهران: انتشارات مرکز.
14. حسینی استرآبادی و سیدحسین بن مرتضی (1366)، تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، به کوشش دکتر احسان اشراقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی.
15. حسینی رازی، حیدربن علی، تاریخ حیدری، ج2، نسخه خطی در کتابخانه دولتی پروسی برلین.
16. خنجی اصفهانی، فضل‌الله‌بن روزبهان (1382)، عالم‌آرای امینی، عکسبرداری از نسخه خطی توسط مجتبی مینوی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج1، شماره 264 و ج2، شماره 265.
17. خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین‌الحسینی (1353)، حبیب‌السّیر فی اخبار افراد بشر، ج4، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات کتابفروشی خیام.
18. روملو، حسن‌بیگ (1349)، احسن‌التواریخ، ج1، به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
19. زرّین‌‌کوب، عبدالحسین (1362)، دنباله جستجو در تصوف ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
20. ساعی، علی (1386)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
21. السخاوی، شمس‌الدین محمدبن عبدالرحمن (1937م/ 1355ق)، الضوء اللامع فی اعیان‌ القرن‌ التاسع، لبنان: دار مکتبة الحیاة.
22. سرایی، حسن و ابوالفضل فتح‌آبادی (1399)، «نقش تصوف در تشکیل حکومت صفوی (بازخوانی آراء ابن‌خلدون درباره تشکیل حکومت‌ها)»، فصلنامه علوم اجتماعی، س 27، ش90، ص1−32.
23. سرایی، حسن (1395)، یادداشت‌های کلاسی درس روش‌های تحقیق پیشرفته، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، دوره دکتری.
24. سرور، غلام (1374)، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری‌فرد، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
25. سومر، فاروق (1371)، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه اشراقی و امامی، چاپ اول، تهران: نشر گستره.
26. سومر، فاروق (1398)، «قراقویونلوها»، ترکان در ایران، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، چاپ پنجم، تهران: انتشارات مولی.
27. سیدبنکدار، سیدمسعود (1395)، «بررسی جایگاه و عملکرد تاج قزلباش در تحولات سیاسی دوره صفویه»، شیعه‌شناسی، س14، ش56، ص195−218.
28. سیوری، راجر (1380)، «اوضاع ایران در آستانه ظهور صفویان»، صفویان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، چاپ اول، تهران، انتشارات مولی، ص19-62.
29. سیوری، راجر (1390)، «ایران در روزگار صفویان»، صفویان، چاپ دوم، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی، ص63−176.
30. سیوری، راجر (1394)، در باب صفویان، ترجمه رمضان‌علی روح‌الهی، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
31. سیوری، راجر (1396)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ بیست‌وهفتم، تهران: نشر مرکز.
32. شاملو، ولی‌قلی (1371)، قصص‌الخاقانی، ج1، تصحیح سیدحسن سادات ناصری، چاپ اول، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
33. الشیبی، کامل مصطفی (1396)، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چاپ هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
34. طاهری، ابوالقاسم (1384)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه‌عباس، چاپ پنجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
35. فتح‌آبادی، ابوالفضل (1395)، «انتقاداتی بر انواع مثالی در جامعه‌شناسی دین ماکس وبر»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره 17، ش3، ص135−152.
36. فوران، جان (1394)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، چاپ پانزدهم، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
37. قمی، قاضی احمد (1363)، خلاصه‌التواریخ، ج1، به تصحیح دکتر احسان اشراقی، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
38. کدی، نیکی. آر (1390)، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، چاپ دوم، تهران: نشر علم.
39. کریمی، بهزاد (1397)، شاه اسماعیل صفوی و تغییر مذهب، چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس.
40. مزاوی، میشل م. (1388)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، چاپ دوم، تهران: نشر گستره.
41. مستوفی قزوینی، حمدالله (1339)، تاریخ گزیده، به ضمیمه فهارس و حواشی، به اهتمام عبدالحسین نوایی، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
42. مؤلف ناشناس (1350)، عالم‌آرای صفوی، به کوشش یدالله شکری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
43. مؤلف ناشناس (1364)، جهانگشای خاقان، عکسبرداری از نسخه خطی، مقدمه و پیوست‌ها از الله دتا مضطر، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
44. مؤلف ناشناس (1391)، عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، با مقدمه و تصحیح و تعلیق اصغر منتظر صاحب، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
45. نصر، سیدحسین (1386)، سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، چاپ ششم،تهران: انتشارات امیرکبیر.
46. نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد (1394)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، چاپ دهم، تهران: انتشارات سمت.
47. نیازمند، رضا (1383)، شیعه در تاریخ ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات حکایت قلم نوین.
48. نیومن، اندرو جی (1393)، ایران صفوی؛ نوزایی امپراتوری ایران، ترجمه عیسی عبدی، چاپ اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
49. وبر، ماکس (1382)، روش‌شناسی علوم اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، چاپ اول،  تهران: نشر مرکز.
50. وبر، ماکس (1392)، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، چاپ پنجم، تهران: انتشارات هرمس.
51. هینتس، والتر (1362)، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
52. Ross, E. Denison (1896), The Early Years of Shah Ismail, London: Sonderdruck aus dem JRAS.
53. Sadri, Ahmad (1992), Max Weber’s Sociology of Intellectuals, New York: Oxford University Press.
54. Weber, Max (1946), From Max Weber: Essays in Sociology, Translated, Edited, And with an Introduction by H.H.Gerth and C.Wright Mills, New York, Oxford University Press.
55. Weber, Max (1964), The Sociology of Religion. Trans. By Ephraim Fischoff, Boston: Beacon Press.
56. Weber, Max (1978), Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, University of California Press: Berkeley.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار