مکانیزم‌ها و نظام کنترل اجتماعی براساس فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 فقه مذاهب اسلامی-دانشکده مذاهب - دانشگاه ادیان و مذاهب قم- جمهوری اسلامی ایران

2 دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی

3 پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

ظهور مدیریت فقهی در جهان مدرن امروز، پرسش‌ها و چالش‌های جدی را در مواجهه فقه با تجربیات علمی بشر به‌ویژه در موضوعات و مسائل اجتماعی، پدیدار ساخته است. از طرفی توانمندی فقه در کنترل فردی پیروان و واداشتن آنها به انجام فرایض دینی و ترک گناهان بر کسی پوشیده نیست، اما پرداختن به «فقه اجتماعی» هنوز در ابتدای راه بوده و این پژوهش، با مطالعه میان‌رشته‌ای فقه، حقوق جزا و جرم‌شناسی و جامعه‌شناسی، درصدد بازشناسی بخشی از توانمندی فقه با نگرش به فقه امامیه و انطباق با یافته‌های دانش جامعه‌شناسی می‌باشد.
در نظام فقهی، «عبادت» به‌عنوان هدف اصلی خلقت، با اشکال مختلف آن، عامل بازدارنده از ناهنجاری در جامعه است و در صورتی که برخی افراد درصدد هنجارشکنی برآیند، اهرم کنترلی «امر به معروف و نهی از منکر»، به کمک آمده و هر عمل خلافی را در همان ابتدای راه ناکارآمد می‌سازد و در صورت عدم توفیق نظارت عمومی، دخالت حکومت با اعمال «مجازات» با هدف اصلاح و تربیت و «جامعه‌پذیری مجدد» به‌عنوان آخرین راهکار، مورد توجه فقه قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Mechanisms and System of Social Control Based on Imamiyah Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Khadijeh Mahdavi Hampa 1
  • Reza Islami 2
  • Mohammad Davari 3
1 Ph.D. Student in Comparative Studies of Islamic Religions, Qom University of Religions and Denominations
2 Associate Professor, Islamic Science and Culture Research Institute
3 Assistant Professor, Research Institute of Hawzah and University
چکیده [English]

The emergence of jurisprudential management in the modern world has brought about serious challenges and questions about the encounter of jurisprudence with human science and experience on social issues. On one hand, the capacities of jurisprudence in controlling the followers in individual level by mandating the religious rulings and preventing from sins is known to everyone. On the other hand, the study of “social jurisprudence” is so nascent. The present study adopts the interdisciplinary approach of Jurisprudence, Punitive Law, Criminology, and Sociology in order to recognize a part of jurisprudence’s potential with emphasis on Imamiyah jurisprudence, and comparing it with Sociology.
In the jurisprudential system, “worship” as the main purpose of creation with its various forms is considered to be the preventative force against anomalies in societies; in case of deviance by individuals, the “enforcement of virtue and prevention of vice” acts as a lever to void any deviance and if it fails, the state intervenes by implementing “punishment” for the correction of vile and “re-socialization” as the last resort, as prescribed by jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • social control
  • social order
  • abnormality
  • re-socialization
  • punishment
1. آذربایجانی، مسعود و همکاران (1384)، روان‌شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، قم و تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت.
2. اژه‌ای، جواد (1393)، آسیب‌شناسی اجتماعی با نگاه به ادیان، تهران: انتشارات سمت، چاپ اول.
3. ایبرا همسن، دیوید (1371)، روان‌شناسی کیفری، ترجمه دکتر پرویز صانعی، تهران: کتابخانه گنج دانش، چاپ دوم.
4. اینز، مارتین (1396)، درک کنترل اجتماعی، ترجمه نبی‌الله غلامی، تهران: نشر میزان، چاپ اول.
5. بخارائی، احمد (1393)، جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی در ایران، تهران: نشر جامعه‌شناسان، چاپ سوم.
6. بروجردی طباطبایی، سیدمحمدحسین (1376ق)، نهایة التقریر، به قلم محمد موحدی لنکرانی، قم: مکتبة الحکمه.
7. البیانی، جعفر (1385)، العفو، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول.
8. جزیری، عبدالرحمن (1426ق)، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت لبنان: دارالکتاب العربی، چاپ اول.
9. جعفری، محمدتقی (1374)، ترجمه و تفسیر نهجالبلاغه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
10. حاجی ده آبادی، احمد (1389)، قواعد فقه جزایی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دوم.
11. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1414ق)، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل‌البیت لإحیاءالتراث، چاپ دوم.
12. خسروشاهی، قدرت‌الله (1380)، فلسفه قصاص از دیدگاه اسلام، قم: بوستان کتاب، چاپ اول.
13. الخلیفی، ناصرعلی (1422ق)، الظروف المشدّدة و المخفّفة فی عقوبة التعزیر فی الفقه الاسلامی، قاهره مصر.
14. خوئی، سیدابوالقاسم (بی تا)، مبانی تکمله المنهاج، نجف الاشرف: مطبعة الاداب.
15. دادستان، پریرخ (1382)، روان‌شناسی جنایی، تهران: سمت.
16. داوری، محمد و علی سلیمی (1395)، نماز و سازوکارهای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی ستاد اقامه نماز، چاپ اول.
17. ربانی، محمدحسین (1385)، قاعدة الدرء، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول.
18. رستمی، علیرضا (1392)، حدود و تعزیرات در نظام جزای اسلامی، قم: انتشارات آیین احمدn، چاپ اول.
19. زراعت، عباس (1392)، حقوق جزای عمومی، تهران: انتشارات جاودانه جنگل، چاپ اول.
20. ساروخانی، باقر (1377)، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، ج2 (بینش‌ها و فنون)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
21. سالاری‌فر، محمدرضا؛ مسعود آذربایجانی؛ محمد کامیانی؛ سیدمهدی موسوی اصل؛ اکبر عباسی و محمدتقی تبیک (1393)، روان‌شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
22. ستوده، هدایت‌الله (1395)، آسیب‌شناسی اجتماعی، تهران: انتشارات آوای نور.
23. سلیمی، علی و محمد داوری (1393)، جامعه‌شناسی کجروی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
24. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی الجبعی العاملی (1419ق)، مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول.
25. شیخ الاسلامی، عباس (1386)، جایگاه یافته‌های جرم‌شناسی در تحولات نظام تقنینی کیفری ایران، تهران: انتشارات سمت.
26. شیخ شعاعی، محمدجواد (1384)، راز روزه، قم: انتشارات راه سبز، چاپ اول.
27. صدیق سروستانی، رحمت‌الله (1390)، آسیب‌شناسی اجتماعی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
28. ضمیری، مُفلح بن حسن بن رشید (1408ق)، تلخیص الخلاف و خلاصة الإختلاف، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفیe.
29. ضیائی‌فر، سعید (1392)، جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
30. الطائی، یحیی (1381)، التعزیر فی الفقه الاسلامی، قم: بوستان کتاب، چاپ اول.
31. طباطبایی، محمدحسین (1372)، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی، قم: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
32. طوسی شیخ محمد بن الحسن (1376ش)، الاستبصار، نجف: دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول.
33. عضدانلو، حمید (1384)، آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، تهران: نشر نی، چاپ اول. 
34. علامه حلی، نجم‌الدین جعفر بن حسن (1408ق)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مصحح: عبدالحسین محمد على بقال، قم: مؤسسه نشر اسماعیلیان، چاپ دوم.
35. عوده، عبدالقادر (1405ق)، التشریع الجنایی الاسلامی فی المذاهب الخمسة مقارنا بالقانون الوضعی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
36. غزالی، ابوحامد امام محمد طوسی (1393)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو محمد، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ شانزدهم.
37. فیض، علیرضا (1389)، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، چاپ هشتم.
38. قرضاوی، یوسف (1392)، فقه الزکاة، عبدالصمد مرتضوی، تهران: نشر احسان، چاپ اول.
39. گلدوزیان، ایرج (1395)، حقوق جزای عمومی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران: چاپ چهاردهم.
40. محقق داماد، سیدمصطفی (1389)، قواعد فقه (بخش جزایی)، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ پانزدهم.
41. مزروعی، رسول (1394)، شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول.
42. مغنیه، محمدجواد (1424ق)، فقه الإمام جعفرالصادقg، قم: مؤسسه انصاریان، چاپ چهارم.
43. موسوی بجنوردی، سیدمحمد (1380)، مقالات فقهی، حقوقی، فلسفی و اجتماعی (مقاله نگرشی جدید بر قانون دیات)، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول.
44. موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی (1411ق)، مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت لبنان: مؤسسة آل‌البیتb لإحیاء التراث.
45. نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین (1378)، جامعه‌شناسی جنایی، تهیه و تنظیم: محمدی و موسی‌زاده عباسی، تهران: دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، قابل دسترس:
www.higoogdanan.com/professor/najafi-html
46. نجفی توانا، علی (1394)، جرم‌شناسی، تهران: آموزش و سنجش.
47. نجفی، محمدحسن (1362)، جواهر الکلام، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
48. ورعی، سیدجواد (1395)، مبانی فقهی امر به معروف و نهی از منکر، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
49. ولیدی، محمدصالح (1388)، بایسته‌های حقوق جزای عمومی، تهران: انتشارات جاودانه جنگل، چاپ اول.
50. وهبه الزحیلی (1418ق)، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: دارالفکر المعاصر، چاپ چهارم.