نسبت اجتماعی«حق – وظیفه» در گفتمان دینی ( تحلیل محتوای موردی نهج‌البلاغه و نهج الفصاحه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدیر بخش «جامعه شناسی دین و اسلام» – مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

بحث«حق– وظیفه»[1] اصالتاً مملوک مفهومی فلسفه غربی (فلسفه‌های سیاسی- اجتماعی و اخلاقی- حقوقی) و علوم اجتماعی مدرن (نظریه شهروندی) است. از این حیث و به خصوص از جهات نظری این مفهوم مرکب، که البته باید آن را نوعی معادله اجتماعی متوازن در تعامل اجتماعی خود - دیگری نیز تلقی کرد، انصافاً خوش درخشیده و از لحاظ عملی نیز به ارتقای شأن مدنی فرد مدرن انجامیده و به تبع منجر به تبدیل [2]رعیت (مکلف نامحق) [3]به شهروند (فرد مسئول محق) شده است. در ادبیات فقهی اسلامی (اعم از شیعه و سنی) به خاطر گفتمانی نبودن جاپایی از این نسبت کم‌تر می‌توان دید، اما در ذیل و متن معارف اسلامی و شیعی جاری می‌شود مبانی فکری و عقیدتی این نسبت اجتماعی مهم میان مسلمین، که ناظر به ادای وظیفه و زان سو مطالبه حق به مثابه یک امر عقیدتی که مبتنی بر حقانیت عمل به آموزه‌های دینی اسلامی در زندگی فردی مسلمین است، را استنباط نمود.
با توجه به این مهم، در این مقاله با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا[4] ،تلاش شده است تا مبانی فکری و عقیدتی نسبت اجتماعی حق – وظیفه از این منظر دینی واکاوی شود. به این منظور- و نه در سویه مقایسه- لازم دیدیم تا ابتدا برخی از ملاحظات معرفتی نظری این نسبت، که مندرج در فلسفه غربی و علوم اجتماعی مدرن است و به طور معمول در متن نظریه شهروندی مرتب شده است، را به صورتی فشرده مرور نماییم. به همین منوال نیز لازم شد که مبانی فکری عقیدتی نسبت اجتماعی حق – وظیفه در گفتمان دینی هم در ادامه بحث اول به دست داده شود. و در نهایت واجب شد که مستنداتی هم از گفتمان دینی متعارف در زیست جهان اسلامی ارائه شود. و به این قرار به تحلیل نهج‌الفصاحه (گفتارهای منسوب به پیامبراسلام 6 و نهج‌البلاغه (متعلق به امام علی 7 اکتفا کردیم.
از یافته‌های استنباطی از این دو متن دینی مهم و مقبول می‌توان به خاستگاه‌های شکل‌گیری شهروندی دینی [5]رسید، که متأسفانه مفهومی غریب و پدیده‌ای مهجور در زیست جهان اسلامی معاصر است. درست همان‌گونه که غربی‌ها از بطن فلسفه سیاسی اجتماعی و اخلاقی حقوقی مدرن و عرفی‌شان به مفهوم- پدیده شهروندی عرفی [6]ن

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Social Relativity of “Right - Duty" as Viewed in Religious Discourse

نویسنده [English]

  • Seyed Mahmood Nejati
Head of "Sociology of Religion and Islam" Department, Institute of Social Studies and Research, Tehran University
چکیده [English]

The concept of right-duty is originally a concept of Western philosophy (sociopolitical philosophy, moral - legal philosophy) and modern social sciences (theory of citizenship). This complex concept, as some kind of social balance equation in social interaction of self-other, has honestly excelled from this point of view and especially from that of the theoretical one and practically has led to the development of modern man and his civic status and consequently transformed subject into citizen. Since the literature of Islamic jurisprudence is a non-discourse one, there is no trace of this concept in it (both Shi`a and Sunni). But it can be found between the lines of Islamic teachings and texts. It can also be inferred from intellectual and ideological foundations of this social equation among Muslims, which refers to duty in one hand and right as a matter of an ideological issue, based on legitimacy of abiding by Islamic religious teachings in one’s life. Due to this, in this paper, using the technique of content analysis, the authors attempt to analyze intellectual and ideological foundations of right-duty social equation from the religious perspective. To this end - and not to make a comparison - we deemed it necessary to make a brief review of some theoretical and epistemological considerations of the equation, which is embodied in Western philosophy and modern social sciences and usually arranged in the context of citizenship theory. Likewise, it was also necessary to deal with intellectual and ideological foundations of right-duty social equation in religious discourse following the first part of this paper. Finally, it was necessary to present some documentations of conventional religious discourse in the Islamic world. Therefore, the author of the present paper analyzes two precious books: Nahj al-Fasahah (sayings attributed to the Prophet, peace and blessings be upon him) and Nahj al-Balagha (belonging to Imam Ali, peace be upon him). One can find the origin of religious citizenship (which is a strange phenomenon in the contemporary Muslim) from the inferred findings of these two important and reliable books just as Western scholars have elicited the phenomenon of secular citizenship from political, social, and ethical philosophy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Civil Social Relativity of Right - Duty
  • Western Secular Citizenship
  • Islamic Legal Citizenship
  • Ideological Social Relativity of Right - Duty
  • Religious Discourse.  
تروپه، میشل، (1386)، فلسفه حقوق، مرتضی کلانتریان، تهران، نشر آگه.
جیکوبز، لزلی، (1386)، درآمدی بر فلسفه سیاسی نوین، مرتضی جیریایی، تهران، نشر نی.
راسخ، محمد، (ترجمه و تألیف) (1381)، حق و مصلحت، مقالاتی در فلسفه حقوق، فلسفه حق و فلسفه ارزش، تهران، طرح نو.
رولان، نوربر، (1385)، انسان‌شناسی حقوقی، امیر نیک پی، تهران{کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو}، انتشارات جنگل.
فالکس، کیث، (1390)، شهروندی، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران، کویر.
فلیک، اووه، (1389)، روش پژوهش کیفی، هادی جلیلی، تهران، نشر نی.
کاستلز، استفن؛ دیویدسون، آلیستر، (1382)، شهروندی و مهاجرت، جهانی‌شدن و سیاست تعلق، ترجمه­ فرامرز تقی لو، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
کانت، ایمانوئل، (1388)، فلسفه حقوق، منوچهر صانعی دره‌بیدی، تهران، نقش و نگار.
گورویچ، ژرژ، (1352)، مبانی جامعه‌شناسی حقوقی، حسن حبیبی، تهران، شرکت سهامی انتشار.
لاگلین، مارتین، (1388 )، مبانی حقوق عمومی، محمد راسخ، تهران، نشرنی.
لسناف، مایکل، (1378)، فیلسوفان سیاسی قرن بیستم، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران، نشر کوچک.
لوی برول، هانری، (1388)، جامعه‌شناسی حقوق، ابوالفضل قاضی، تهران، بنیاد حقوقی میزان.
لوی برول، هانری و دیگران، (1371)، حقوق و جامعه‌شناسی، مصطفی رحیمی، تهران، سروش.
منوچهری، عباس و نجاتی حسینی، سید محمود، (1385)، در آمدی بر نظریه شهروندی گفت گویی در فلسفه سیاسی هابرماس، تهران، نامه علوم اجتماعی (دانشگاه تهران - دانشکده علوم اجتماعی ) شماره 29، زمستان، ص 1-28.
نش، کیت، (1380)، جامعه‌شناسی سیاسی معاصر، جهانی‌شدن، سیاست، قدرت، محمد تقی دلفروز، تهران، کویر.
نجاتی‌حسینی، سید محمود، (بهار1385)، اخلاق، حقوق و جامعه: درآمدی بر جامعه‌شناسی حقوق و ژرژ گورویچ، پژوهشنامه علوم اجتماعی{دانشگاه آزاد اسلامی گرمسار}، شماره1، ص 185-208.
ژرژ گورویچ ،(بهار 1388)، یورگن هابرماس، از حقوق اخلاق سیاست لیبرالی به سمت قانون و دموکراسی گفتگویی، دانشنامه علوم اجتماعی{دانشگاه تربیت مدرس}، شماره1، ص 93-124.
ژرژ گورویچ ، (1389)، هابرماس، فلسفه سیاسی نظم گفتگویی، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی(فصلنامه علمی و پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی) شماره 24، ص 9- 54.
ژرژ گورویچ ،(1380)، بررسی جایگاه مفهوم شهروندی در قانون شهرداری ایران، تهران، انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور.
ژرژ گورویچ ،(1387)، واقعیت اجتماعی شهروندی در ایران، مسعود کوثری و سید محمود نجاتی حسینی، (ویراستاران)، (1387)، انقلاب اسلامی، جامعه و دولت: مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران، کویر، ص133-173.
ژرژ گورویچ ،(1380)، جامعه مدرن، شهروندی و مشارکت، تهران، فصلنامه مدیریت شهری، سال 3، شماره 5، ص 6-16.
ژرژ گورویچ ،(1381)، مهاجرت، سیاست و شهروندی، تهران، فصلنامه مدیریت شهری، سال 3، شماره 10، ص 30-43.
نهج‌البلاغه امام علی7، (1373)، ترجمه و تحشیه سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
نهج‌الفصاحه پرتوی از پیام پیامبر6، (1384)، ترجمه و نگارش علی کرمی فریدنی، قم، نشر حلم.
وکیلیان، حسن (تألیف و ترجمه)، (1390)، گفتارهایی در قانون و قانونگزاریمجموعه مقالات، تهران، {دفتر مطالعات حقوقی} مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
وکیو، دل، (1386)، فلسفه حقوق، جواد واحدی، تهران، بنیاد حقوقی میزان.
ویکس، ریموند، (1389)، فلسفه حقوق از حقوق طبیعی تا پسامدرنیزم، فاطمه آبیار، تهران، رخداد نو.
هارت، هربرت، (1390)، مفهوم قانون، محمد راسخ، تهران، نشر نی.
هابرماس، یورگن، (1380)، جهانی‌شدن و آینده دموکراسی: منظومه پساملی، ترجمه کمال پولادی، تهران، نشر مرکز.
DEFLEM, M (2008), sociology of law- a vision of a scholarly tradition, oxford university press.
FREEMAN, M(Ed) (2006), law and sociology- current legal issues 2005, oxford university press.
Fryedman, B.et Haarscher, G. (2002), philosophie du droit, Dalloz, Paris
Jestaz, P, P (2002), le droit, Dalloz, Paris.
SERAFIMOVA, M; HUNT, S AND MARINOVA, M (eds)(2009), sociology and law: the 150th anniversary of Emile Durkheim, Cambridge scholarship publishing.
Turner, B. S (1993), (Ed) citizenship and social theory, sage.
Turner, B.S & Hamilton, p (1994), (Ed) citizenship: critical concept, Rutledge, 2 vol.