دگرگونی‌های نظارت اجتماعی در تمدن اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه چمران اهواز تحصیلات حوزوی در حد خارج فقه و اصول و کلام و دکترای فقه و حقوق اسلامی از دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در این مقاله، با هدف بازشناسی تمدن جوامع اسلامی، از جنبه فرهنگی و اجتماعی، اصل «امر به معروف و نهی از منکر»، به عنوان یکی از مهم‌ترین مصادیق و روش‌های نظارت اجتماعی که از آن به «حسبه» یا «احتساب» تعبیر می‌شود و نیز به عنوان شاخصی برای ارزیابی استحکام و انسجام نظام ارزشی جامعه، از آغاز ظهور اسلام تا زمان حاضر بررسی می‌شود. همچنین به دگرگونی‌های تدریجی در شیوه‌های اجرای این دو اصل و میزان استقبال جامعه و حکومت‌ها به آن با بیان نمونه‌های تاریخی از جوامع گوناگون اسلامی پرداخته خواهد شد. در این راستا، تاریخ تمدن اسلامی بر مبنای جایگاه و کیفیت بروز این پدیده اجتماعی، به سه دورۀ انفرادی، گروهی و دولتی تقسیم می‌شود و علل انحطاط یا شکست و ضعف هر دوره بررسی و ارزیابی خواهد شد. در پایان، این نتیجه به دست می‌آید که نظارت اجتماعی در تمدن‌های منسوب به اسلام، از نظر کمیت رو به رشد بوده: ولی در کیفیت و از لحاظ باطن، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و حذف شدن ائمه معصومان(ع) در دوره خلفای عباسی و پس از آن، سیری نزولی طی کرده و به انحطاط گراییده و حالت تشریفاتی، صوری، ظاهری و ریاکارانه به خود گرفته و در بسیاری از موارد نیز به کلی از بین رفته و به تعطیلی کشیده شده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Upheavals of Social Monitoring in Islamic Civilization

نویسنده [English]

  • Abdol Hossein Rezayee Rad
Assistant Professor in Chamran University of Ahwaz l PhD in Islamic jurisprudence and law from Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

In this paper, aiming at recognizing Muslim civilization, both culturally and socially, the author tries to consider the principle of "commanding right and forbidding wrong" -which is construed as one of the most important examples and methods of social control, that is, "hasbih" or "ihtisab"- as an indicator to assess the strength and cohesion of society's value system, since the rise of Islam to the present. Based on the status and quality of this social phenomenon, the Islamic civilization is divided into three periods, "individual", "group" and "state". Reasons for degradation or failure and weakness of each case will be carefully assessed. Finally, the author concludes that social supervision in civilizations attributed to Islam is quantitatively growing but after the demise of the Prophet (peace and blessings be upon him and his household) and removing Shiite Imams in the Abbasid era and thereafter, its quality has decreased drastically and come into being hypocritical. In many cases, it has been completely dissolved and destroyed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : commanding right
  • forbidding rong
  • Hasbih (Ihtisab)
  • community
  • Monitoring
  • Security
  • the Islamic civilization
آبر کرومبی نیکلاس، (1367)، فرهنگ جامعه‌شناسی، ترجمه حسن پویان، تهران: چاپخش.
آشتیانی، محمد (1404/1363)، کتاب القضا، قم: دارالهجره.
ابراهیم حسن، حسن(1946)، تاریخ الاسلام، مصر: مکتبه النهضه.
ابن‌اثیر، مبارک ابن‌محمد (1364)، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمد محمد الطناحی، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
ابن‌اخوه، محمد بن محمد (1976)، معالم القربة فی احکام الحسبه، تحقیق محمود شعبان، [بی‌جا]: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن‌الجوزی، ابوالفرج (1358)، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، بیروت: دارالصادر.
ابن‌بطوطه، عبدالله بن اللواتی ابوعبدالله (1405)، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، تحقیق: علی المنتظر الکتانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی موسسة الرساله.
ابن‌حمزه، ابی‌جعفر محمد بن علی (1408)، الوسیلة الی نیل الفضیله، تحقیق محمد الحسون، قم: [بی‌نا].
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1355)، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابویعلی الموصلی، احمد بن علی (1977م/1379ش)، مسند ابی‌یعلی، بیروت: دارالمأمون التراث.
احسایی، ابن‌ابی‌جمهور (1403)، عوالی الئالی العزیز یه فی الاحادیث الدینیه، تحقیق السید المرعشی و مجتبی العراقی، قم: [بی‌نا].
امیرعلی، سید (1352)، مختصر تاریخ العرب والتمدن فی الاسلام، قاهره: مطبع العثمانیة المصریه.
امینی، عبدالحسین احمد (1397ق/1977م)، الغدیر فی الکتاب والسنة والادب، بیروت: الطبعة الرابعه.
انوری، حسین (1357)، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، چ3، [بی‌جا]: کتابخانۀ طهوری.
بادکوبه هزاوه، احمد (1379)، حسبه در سرزمین‌های شرق اسلامی از آغاز تا سقوط بغداد، تهران: پایان‌نامۀ دوره دکترای دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
باستانی پاریزی، ابراهیم (1357)، سیاست و اقتصاد در عصر صفوی، تهران: صفی علیشاه.
باهر، م. مجلۀ ترجمان سیاسی، ش25، ص33.
بجنوردی، محمد میرزا حسن (موسوی بجنوردی) (1419ق/1371ش) القواعد الفقهیه، تحقیق محمد مهریزی و محمدحسین داریتی، قم: نشر الهادی.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1401)، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر؛ استانبول: افست دارالعامره.
برقی، ابی‌جعفر احمد بن محمد (بی‌تا)، المحاسن، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین الحسینی، [بی‌جا]: دارالکتب الاسلامیه.
بصری ماوردی، ابی‌الحسن علی بن محمد (بی‌تا)، الاحکام السلطانیه والولایات الدینیه، قم: دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه.
بیابونی (بی‌تا)، الامر بالمعروف والنهی عن المنکر، [بی‌جا: بی‌نا].
بیانی، شیرین (1371)، دین و دولت در ایران عهد مغول، ویراسته هادی عالم‌زاده، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بیرو، آلن (1370)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، چ2، تهران: کیهان.
پاکتچی، محمد (1380)، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج10، تهران: مرکز دائرة‌المعارف.
ترمذی، محمد بن عیسی (1403)، سنن الترمذی، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: دارالفکر.
جرجی زیدان (1333)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران: مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر.
جعفریان، رسول (1375)، مقالات تاریخی، ج5، قم: نشر الهادی.
جوادی، شجاع (1355)، تاریخ سیر پلیس، قم: [بی‌نا].
جوادی، شجاع (1378)، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، تنظیم و ویرایش محمد محرابی، قم: مرکز نشر اسراء.
حاج حسین (بی‌تا)، النظم الاسلامیه، [بی‌جا: بی‌نا].
حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حلبی، ابوالصلاح (1403)، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان: مکتبه امیرالمؤمنین.
حلبی، ابوالمجد ابی‌الحسن علی بن احسن (بی‌تا)، اشارة السبق، تحقیق ابراهیم بهادری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
حلبی، جمال‌الدین احمد بن محمد (بی‌تا)، التحصین، تحقیق مدرسه الامام المهدی، قم: [بی‌نا].
حلبی، یحیی بن سعید (1405)، الجامع للشرایع، تحقیق جمعی از فضلاء، قم: [بی‌نا].
خفیف، علی (1382ق/1963م)، الحسبه (مندرج در کتاب الفقه الاسلامی و مهرجان ابن‌تیمیه، قاهره: المجلس الاعلی لرعایه الفنون والاداب والعلوم الاجتماعیه.
خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، تحریر الوسیله، قم: انتشارات قدس محمدی.
خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، صحیفه نور، [بی‌جا]: وزارت ارشاد اسلامی.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهانی (1362)، سلوک الملوک، [بی‌جا]: خوارزمی.
خویی، ابوالقاسم (بی‌تا)، مصباح الفقاهه، قم: کتبة الداوری.
دهخدا، علی‌اکبر (1339)، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغتنامه.
رحیمی، مرتضی (1389)، «عوامل مؤثر در تغییر معروف‌ها و منکرها و احکام آنها»، دو فصلنامه کاوش‌های دینی، س2، ش3، بهار و تابستان.
رشید رضا (1412)، تفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه.
روحانی، سیدمحمدصادق (1412)، فقه الصادق، قم: مدرسة الامام امیرالمؤمنین.
زمخشری، محمود (بی‌تا)، الکشاف، بیروت: دارالکتاب العربی.
زورق، محمدحسین (1368)، مبانی تبلیغ، چ1، [بی‌جا]: سروش.
ساکت، محمدحسین (1365)، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد: آستان قدس رضوی.
سری (بی‌تا)، «منصب محتسب در ایران»، حکومت اسلامی، ش3، س4.
سلار بن عبدالعزیز (بی‌تا)، المراسم العلویة فی الاحکام النبوی، تحقیق محسن الحسینی الامینی، [بی‌جا: بی‌نا].
سلمانی ایزدی (1383)، «عرف یا عنصر پویایی فقه»، مجله مطالعات اسلامی، ش64.
سیوری، جمال‌الدین (1343)، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران: [بی‌نا].
شیخلی، صباح ابراهیم سعید (1362)، اصناف در عصر عباسی، ترجمه دکتر هادی عالم‌زاده تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شیزری، عبدالرحمن بن نصر (بی‌تا)، نهایة الرتبة فی طلب الحسبه، بیروت: دارالثقافه.
صدقی، محمد جمیل (1414)، جواهر البلاغه، بیروت: دارالفکر.
صرامی، سیف‌الله (1377)، حسبه یک نهاد حکومتی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1377.
طاعت‌نژاد، ذوالفقار (1380)، احکام و مبانی امور حسبیه در فقه امامیه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 10 جلدی، تهران: ناصرخسرو.
طریحی (بی‌تا)، مجمع البحرین، ج2، [بی‌جا: بی‌نا].
طوسی، محمد بن حسن (1411ق/1991م)، مصباح المجتهد، بیروت: [بی‌نا].
طوسی، محمد بن حسن (1414)، الامالی، قم: [بی‌نا].
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، الاقتصاد الهادی الی الرشاد، تحقیق شیخ حسن سعید، قم: مطبعة خیام قم.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، النهایة فی مجرد فقه والفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، تهذیب الاحکام، تعلیق حسن موسوی الخراسان، [بی‌جا: بی‌نا].
عاملی، حسین بن عبدالصمد (م984ق والد الشیخ البهایی) (بی‌تا)، العقد الحسینی، چاپ یزد.
عبکری دمشقی، عبدالحی بن احمد (بی‌تا)، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت: دارالکتب العلمیه.
علی‌دوست ابرقویی، ابوالفضل (بی‌تا)، «امر به معروف و نهی از منکر مصداق نظارت اجتماعی»، مجله دیدار آشنا، ش54.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (1352)، احیاء علوم الدین، مصر: المطبعة العثمانیة المصریه.
فلسفی، نصرالله (1345)، زندگانی شاه‌عباس اول، تهران: دانشگاه تهران.
فیض‌الاسلام (1351)، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه امام علی(ع)، تهران: [بی‌نا].
قاسمی، ظافر (1411ق)، نظام الحکم فی الشریعة الاسلامیه، بیروت: دارالنفائس.
قرشی، سیدعلی‌اکبر (1357)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قرطبی، ابن‌عبدالله (1372)، الجامع الاحکام القرآن، مصر: دارالکتب المصریه.
قلقشندی، ابی‌العباس احمد بن علی (بی‌تا)، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، [بی‌جا]: مؤسسة المصریة العامة لتألیف والترجمه.
کازینو، ژان (1367)، قدرت تلویزیون، تهران: اطلاعات.
کتانی، علامه یخ عبدالحی (بی‌تا)، التراتیب الاداریة (نظام الحکومة النبویه)، بیروت: دار احیاء التراث العربیه.
کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین (1414)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، 10جلدی، ج3، چ2، قم: مؤسسة آل‌بیت(ع).
کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (1344)، اصول کافی، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
گلپایگانی، محمدرضا (بی‌تا)، مجمع المسائل، قم: دارالقرآن الکریم.
لقبال، موسی (1971)، الحسبة المذهبیة فی بلاد المغرب العربی، الجزایر: الشرکه اوطنی للنشر والتوزیع.
لمبتون، آن. کی. اس. (1384)، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق سیدعباس صالحی و محمدمهدی فقهی، تهران: عروج.
لمبتون، آن. کی. اس. (بی‌تا)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمۀ یعقوب آژند، [بی‌جا: بی‌نا].
لیثی واسطی، علی بن محمد (1376)، عیون الحکم والمواعظ، تحقیق حسین الحسنی البیرجندی، [بی‌جا]: دارالحدیث.
ماجد، عبدالمنعم (1972)، تاریخ الحضارة الاسلامیة فی العصور الوسطی، قاهره: مکتبة الاتجلوا المصریه.
متحده، ر. (1363)، خلافت عباسیان در ایران تاریخ کمبریج از اسلام تا سلاجقه، تحقیق رن فرای، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
متز، آدام (1378ق/1967م)، الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری، بیروت: دارالکتب العربی.
متقی، علاءالدین علی (1399ق/1979م)، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت: مؤسسة الرساله.
مجلسی، محمدباقر (1413ق/1983م)، بحارالانوار، الطبعة الثانیه، بیروت؛ لبنان: مؤسسة الوفاء.
محقق حلی (1389)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، نجف: [بی‌نا].
محمودی، محمدباقر (1396)، نهج السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
مدکور، محمد سلام (1382)، المدخل للفقة الاسلامیة تاریخة و مصادرة و نظریاتة العامه، قاهره: دارالنهضة العربیه.
مروارید (بی‌تا)، سلسله الینابیع الفقهیه، ج9، [بی‌جا: بی‌نا].
مطهری، مرتضی (1366)، ده گفتار، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (بی‌تا)، بیست گفتار، قم: صدرا (بیتا).
مفید، محمد بن محمد (1372)، اوائل المقالات، به کوشش مهدی محقق، تهران: [بی‌نا].
مفید، محمد بن محمد (1410)، المقنعه، قم: [بی‌نا].
مقریزی، تقی‌الدین بن عباس (بی‌تا)، الخطط، بیروت: دارالصادر.
میانجی، احمد، مجلۀ نور علم، دوره دوم، ش4.
ناصری، ابوالعباس احمد بن خالد (1997)، الاستقصاء لاخبار الدول المغرب الاقصی، الطبعة الاولی، محقق جعفر الناصری و محمد الناصری، [بی‌جا]: دارالکتاب دارالبیضاء.
نجفی، محمدحسن (بی‌تا)، جواهر الکلام، چ7، تهران: دارالکتب الاسلامی.
نراقی، محمد بن مهدی (1383)، جامع السعاده، نجف: جامعه النجف الدینیه.
نظام‌الملک، ابوعلی حسن بن علی (1357ش (2537 شاهنشاهی)، سیاستنامه (سیر الملوک)، به کوشش جعفر شعار، تهران: زوار.
نعمان، قاضی بن محمد (1383ق/1963م)، دعائم الاسلام، قاهره: [بی‌نا].
نویری، شهاب‌الدین احمد بن عبدالوهاب (بی‌تا)، نهایة الارب فی فنون الادب، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: امیرکبیر.
همایون، محمدهادی (1374)، تبلیغات یک واژه در دو حوزه، قم: مرکز چاپ و نشر فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی.
یزدی طباطبایی، محمدکاظم (1409)، العروة الوثقی، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
یعقوبی، ابوالقاسم، «حسبه و ولایت فقیه»، فصلنامه حوزه، ش85 و 86.