بررسی تجربۀ زیسته طلاب از آموزۀ «تضمین شدنِ روزی طالبان علم»

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: پژوهش حاضر به بررسی تجربه زیسته طلاب حوزه علمیه قم از آموزه «تضمین شدن روزی جویندگان دانش» می‎پردازد. این آموزه با تکیه بر مستندات حدیثی و روایی، بر این باور است که خداوند روزی جویندگان دانش و طلاب را تضمین کرده است. این موضوع در میان طلاب علوم دینی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا به‌دلیل اشتغال به تحصیل، فرصت کافی برای کسب درآمد و تأمین معیشت خود را ندارند. این آموزه بیان می‎کند که طلاب باید صرفاً به امور طلبگی مانند درس خواندن، مباحثه، تبلیغ و تدریس بپردازند و نباید به‌دنبال کار برای تأمین معاش خود باشند.
تأمین معیشت دانش‎پژوهان علوم انسانی، از جمله طلاب علوم دینی، همواره مسئله‎ای با اهمیت بوده است. طولانی بودن دوره تحصیل، درآمدزا نبودن علوم دینی پس از فارغ‎التحصیلی، و وجهه دینی طلاب که تا حدودی با فعالیت اقتصادی منافات دارد، از جمله دلایلی است که تأمین جداگانه معیشت آنها را ضروری می‎کند. راه‎حل‎های مختلفی از جمله کمک حاکمیت یا انجام فعالیت‎های اقتصادی برای حل این مشکل پیشنهاد شده است. باوجوداین، آموزه تضمین روزی طلاب، راه‎حلی متفاوت را ارائه می‎دهد که به‌جای پیگیری اسباب متداول، بر اتکا به وعده الهی تأکید دارد.
با توجه به اهمیت این آموزه و کمبود پژوهش‎های میدانی در این زمینه، هدف اصلی این تحقیق، بررسی تجربه زیسته طلاب حوزه علمیه قم از این آموزه و شناسایی دیدگاه‎ها، باورها و تجربیات آنهاست. این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است: آیا تضمین معیشت و رزق «مِن حَیثُ لَا یَحتَسِبُ» در زندگی آنها اتفاق افتاده است؟ و در صورت عدم وقوع، چه موانعی بر سر راه آن وجود داشته است؟
روش: این پژوهش از رویکرد میدانی و روش تحلیل مضمون برای جمع‎آوری و تحلیل اطلاعات استفاده کرده است. برای جمع‎آوری داده‎ها، نگارنده از سه فن مختلف مردم‎شناختی شامل مصاحبه، مشاهده مشارکتی، و بررسی اسناد و مدارک بهره گرفته است.
مصاحبه: نگارنده با ۳۰ نفر از طلاب، از جمله طلاب شاغل به تحصیل و روحانیون فارغ‎التحصیل، مصاحبه‎های نیمه‎ساختاریافته انجام داده است. مصاحبه‎شوندگان از لحاظ سن، مقاطع تحصیلی و میزان اهتمام به درس متنوع بوده‎اند تا نتایج پژوهش، گویای مختصات تمام طلاب باشد. در این روش، سؤالات باز و بسته در یک چهارچوب مشخص مطرح می‎شوند. هدف از مصاحبه‎ها، کشف برداشت‎های محلی و باورداشت‎ها از آموزه تضمین معیشت و دستیابی به تجربه زیسته طلاب بوده است.
مشاهده مشارکتی: نگارنده به‎عنوان یک طلبه، خود این مسئله را در زندگی خود تجربه کرده و از نزدیک با نحوه رفتار طلاب با مسئله تأمین معاش آشنا بوده است. این روش امکان کشف جنبه‎های دقیق و محرمانه زندگی افراد را فراهم می‎کند.
بررسی اسناد: برای شناخت تاریخچه و ابعاد مختلف این آموزه، اسناد نوشتاری و کتابخانه‎ای بررسی شده است. این بخش شامل بررسی روایات، کتاب‎های زندگی‌نامه علما، و نظرات آنها درباره تأمین معاش طلاب بوده است.
تحلیل داده‎ها: پس از جمع‎آوری اطلاعات، مراحل تحلیل مضمون شامل مطالعه و پیاده‎سازی مصاحبه‎ها، کدگذاری اولیه (شناسایی کلمات کلیدی)، کدگذاری ثانویه (خوشه‎بندی جملات مرتبط) و ترسیم شبکه مضامین (حرکت به سمت مدل مفهومی) طی شده است. این روش به تبدیل داده‎های متنی پراکنده به داده‎های غنی و تفصیلی کمک می‎کند.
نتایج: نتایج تحقیق نشان می‎دهد که طلاب تجربه‎های یکسانی از آموزه تضمین معیشت ندارند. این تجربیات به سه دسته کلی تقسیم می‎شوند:
۱. معتقد مطلق
این گروه از طلاب عمیقاً به این آموزه باور دارند. آنها باورهای خود را به تجربیات مثبتی مستند می‎کنند که در زندگی خود داشته‎اند. برای این گروه، شیوه تأمین نیازهایشان به‌گونه‎ای بوده که اغلب به‌صورت «من حیث لایحتسب» (از جایی که گمان نمی‎برند) اتفاق افتاده است. این افراد معتقدند: خداوند حداقل‎های زندگی آنها را تأمین کرده تا ذهنشان از مشغله‎های مالی خالی باشد.
۲. غیرمعتقد
این گروه از طلاب یا به‎طورکلی به این آموزه اعتقاد ندارند یا با آن تجربه منفی داشته‎اند. آنها این آموزه را غیرعقلانی دانسته و معتقدند که شخص باید برای کسب معاش خود بکوشد؛ زیرا «لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى». این دسته از طلاب، مشکلات مالی فراوانی را تجربه کرده‎اند که با این آموزه همخوانی ندارد.
۳. اعتقاد مشروط
این گروه از طلاب به آموزه تضمین معیشت باور دارند؛ اما آن را به شرایطی مشروط می‎دانند. آنها برای توجیه مشکلات مالی خود و سایر طلاب درسخوان، ضمانت الهی را به عواملی مانند جدیت در تحصیل، عمل به وظیفه، توکل، توسل به خدا و اولیا، پوشیدن لباس روحانیت، تقوای الهی، اخلاص، و قناعت مشروط کرده‎اند. این افراد معتقدند: اگر در زندگی مشکل مالی پیش می‎آید، تقصیر از کم‎کاری یا نقص در انجام وظایف خود آنهاست.
بحث و نتیجه‎گیری: یافته‎های این پژوهش نشان می‎دهد که آموزه «تضمین روزی طالبان علم» صرفاً یک خبر یا روایت دینی نیست؛ بلکه در زندگی طلاب به یک تجربه زیسته تبدیل شده است. تفاوت در برداشت‎ها و تجربه‎ها، به تقسیم‎بندی طلاب به سه دسته معتقد مطلق، غیرمعتقد و معتقد مشروط منجر شده است.
نکته قابل توجه این است که حتی طلاب معتقد به این آموزه نیز، تأمین معیشت را به معنای زندگی مرفه یا نبود مشکلات مالی نمی‎دانند. آنها معتقدند که خداوند حداقل‎های زندگی را برایشان فراهم کرده است تا بتوانند با فراغ بال به تحصیل بپردازند. چالش اصلی برای باورمندان، مشاهده مشکلات مالی در میان طلاب درسخوان است. به همین دلیل، برای تبیین این تناقض ظاهری، شرایطی را برای تحقق این وعده الهی در نظر گرفته‎اند. این شرایط شامل جدیت در تحصیل، توکل، توسل، تقوا و قناعت است. این امر نشان می‎دهد که در ذهن طلاب، این آموزه به‌صورت یک باور مشروط درآمده است و موفقیت در آن به تلاش و عمل آنها نیز وابسته است.
این پژوهش با استفاده از روش‎های کیفی، به لایه‎های پنهان تجربه طلاب دست یافته و نشان می‎دهد که برداشت آنها از این آموزه، پیچیده‎تر از یک باور ساده است. در مقابل، طلاب غیرمعتقد، به‌دلیل عدم تحقق این آموزه در زندگی خود، آن را رد و بر لزوم تلاش برای کسب روزی تأکید می‎کنند. این دیدگاه‎ها، همگی بازتابی از برداشت‎های متفاوت از مستندات روایی و قرآنی است که حتی در میان علما نیز وجود دارد. این پژوهش، زمینه را برای تحقیقات بیشتر در زمینه ارتباط بین باورهای دینی و تجربه زیسته افراد فراهم می‎آورد.