آسیب‌ها و فرصت‌های انجمن‌های دوازده‌قدمی برای معتادان مسلمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه جامعه‌شناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

10.30471/soci.2025.10935.2066

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: انجمن الکلی‌های گمنام به‌عنوان پایۀ همۀ انجمن‌های دوازده قدم، با نام اختصاری (AA) (Alcoholics Anonymous) نخستین بار، در سال 1935 میلادی، با هدف بهبودی الکلی‌‌هایی که سرانجامی جز مرگ نداشتند، در آمریکا تأسیس شد. سپس، انجمن معتادان گمنام، در سال 1953 میلادی با الهام از آموزه‌های این انجمن با نام اختصاری (NA) (Narcotics Anonymous)، شروع به کار کرد و اکنون با بیش از 2 میلیون عضو در حال فعالیت است. پیام‌رسانی انجمن معتادان گمنام، در ایران، از سال ۱۳۶۹ توسط چند عضو، در مرکز بازپروری قرچک آغاز شد. در سال ۱۳۹۲ از وزارت کشور، به‌عنوان سازمانی مردم‌نهاد در سطح ملی، مجوز فعالیت دریافت کرد. همۀ فعالیت‌ها در این انجمن داوطلبانه است. این انجمن‌ با روش درمانی معنویت‌گرا، به درمان معتادان می‌پردازد و در بیشتر کشورها و از جمله ایران، فعالیت وسیعی دارد و به اذعان پژوهش‌های موجود، این روش، در درمان و کنترل اعتیاد، موفق بوده و فرصت‌هایی را برای جامعه فراهم کرده است؛ اما ورود آموزه‌های معنوی انجمن به ایران، بدون شناسایی دقیق آثار منفی فرهنگی آن بر معتادان مسلمان ایران، سبب بروز آسیب‌هایی در زندگی معنوی این گروه شده است. بنابراین، ضروری است این آسیب‌ها و علل آن، که بیشتر در حوزۀ دینداری معتادان است، در کنار فرصت‌های آن برای کنترل اعتیاد در جامعۀ اسلامی شناسایی شود. پرسش اصلی پژوهش عبارت است از: روش درمانی ترک اعتیاد دوازده‌قدم، چه آسیب‌ها و فرصت‌هایی را برای معتادان مسلمان به همراه دارد؟ هدف از این پژوهش معرفی اجمالی آموزه‎های انجمن و نیز شناسایی آسیب‌ها و فرصت‌های آن برای معتادان مسلمان می‌باشد.
روش تحقیق: این پژوهش، با روش بررسی اسنادی و از طریق مصاحبه با معتادان بهبود یافتۀ عضو انجمن انجام شده است. جامعۀ آماری آن، مجموعه‎ای از متون انجمن و نیز مصاحبه‎های انجام شده با برخی از معتادان بهبودیافتۀ عضو انجمن و نیز متون برگرفته از کارگاه‌های آموزشی این گروه می‌باشد. برای تحلیل داده‌ها از روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی استفاده شده است. با مراجعه به متون مرتبط با این انجمن و مصاحبه‎های انجام شده، ابتدا به اختصار آموزه‎های آن بیان شده و سپس آسیب‌ها و فرصت‌های آن برای معتادان مسلمان استخراج شده است. داده‌ها با روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری‌ شده است. روش تحلیل محتوا، خطوط کلّی‏ای را برجسته می‌کند که، به‌شکلی پراکنده، در مجموعه‏ای از متون نوشته یا نانوشته یا مانند آن درباره موضوع تحقیق و مقوله‌های تحلیل وجود دارد (محسنی و سلیمی، 1391، ص139-144). در این تحقیق، واحد تحلیل، گزاره‌های موجود در متون کتبی مرتبط با آموزه‌های انجمن دوازده‌قدمی و مصاحبه‌های انجام شده با معتادان بهبودیافتۀ عضو انجمن است. مقولهبندی، موضوعی، و ناظر به محتوای این گزارههاست. واحد کدگذاری، مضمون است. این مضمون‌ها دراین منابع، و نیز مصاحبه‌ها، جستجو، شناسایی و انتخاب شده‌اند؛ منابعی از قبیل «کتاب بزرگ الکلی‎های گمنام»، «کتاب از دیدگاه بیل»، «کتاب 12 قدم و 12 سنت» و کتاب «معتادان گمنام، چگونگی عملکرد». همچنین، به‌صورت انتقادی، برخی از آموزه‌های این انجمن در مقایسه با آموزه‌های اسلامی نقد شده است. ازآنجاکه انجمن الکلی‌های گمنام، پایۀ همه انجمن‌ها می‌باشد، و آموزه‌های آنها برگرفته از منابع آن است، بیشتر منابع از این انجمن می‌باشد.
نتایج پژوهش: انجمن دوازده‌قدم، از تلفیق آموزه‌های مسیحی برگرفته از گروه مذهبی آکسفورد و تجربیات اولیه بنیان‌گذاران آن در ترک اعتیاد به الکل شکل گرفته است. اما، بیل ویلسون، اصول AA را به‌شکلی طراحی کرد که برای افراد با هر نوع پیشینۀ مذهبی یا غیرمذهبی قابل‌استفاده باشد. هرچند انجمن، پس از جدایی از گروه آکسفورد، در آموزه‌های خود، عدم‌وابستگی به مذهبی خاص را اعلام کرد، اما به‌لحاظ اینکه درمانی معنویت‌گراست، اثرگذاری روش خود را براساس توجه به ارضای نیازهای معنوی بیماران معتاد به الکل قرار داده است.
مزایای این روش عبارت‌اند از: عدم‏منافات پیمودن قدم‌ها به‌عنوان تکنیک ترک اعتیاد با شریعت اسلامی، امکان استفاده از آن برای کنترل اعتیاد با حفظ دینداری اسلامی، ساده بودن تکنیک‏ها و امکان اجرای آن توسط معتادان بهبودیافته و حمایت از معتادان دیگر بدون چشم‌داشت مادی، و عدم‏وابستگی مالی آن به بودجه‌های دولتی. آسیب‏های عمدۀ انجمن عبارت‌اند از: تفاوت ماهوی آموزه‌های انجمن با اصول و فروع اسلام، برداشت نادرست از مفاد منابع اصلی در ترجمۀ متون به فارسی توسط کارگزاران داخلی، عدم‌توجه به پایبندی مذهبی اسلامی افراد پس از پیمودن قدم‌ها، عدم‌بازسازی آموزه‌های دوازده‌قدم متناسب با فرهنگ غنی اسلامی. مهم‌ترین پیشنهاد برای استفادۀ بهینه از این روش، کاربرد آن فقط به‌عنوان تکنیک کنترل اعتیاد و نه سبک زندگی و نیز تقویت دینداری اسلامی این گروه به‌ویژه راهنمایان آن و استفاده از آن برای معتادان مسلمان با حفظ سبک زندگی معنوی اسلامی آنان و تلاش علمی برای هماهنگی این آموزه‌ها با فرهنگ اسلامی با حفظ چهارچوب اصلی قدم‌ها و نیز دینداری معتاد مسلمان بهبودیافته.
جمعبندی و نتیجهگیری: هرچند آموزه‌های انجمن، خاستگاهی مذهبی و مسیحی دارد، اما این تکنیک توسط بنیان‌گذاران آن به‌گونه‌ای تنظیم شده است که برای هر معتاد متمایل به ترک، با هر مذهبی و حتی برای منکران خدا قابل‌استفاده است. براساس ادعای بنیان‌گذاران، این روش می‌تواند به عنوان سبک زندگی معنوی در تمام جنبه‌های زندگی معتادان سرایت داشته باشد. بنابراین، اگر معتاد مسلمان، سبک زندگی معنوی اسلامی را رها کند و آموزه‌های انجمن را به‌عنوان مذهب و سبک زندگی معنوی خود انتخاب کند و آن را در تمام وظایف فردی و اجتماعی زندگی خود سرایت دهد، به‌شدت از نظر اسلام مردود است؛ زیرا هیچ‌کدام از اصول و فروع دین در آموزه‌های انجمن لحاظ نشده است.
اما اگر معتاد مسلمان با حفظ اصول دینداری اسلامی خود، از این قدم‌ها در جهت نجات از اعتیاد، به‌عنوان روش درمانی استفاده کند، نه‌تنها از نظر اسلامی مردود نیست و منعی ندارد، بلکه مطلوب هم هست؛ به‌ویژه آنکه به اذعان پژوهش‌های فراوان، کارآمدی این روش، برای ترک اعتیاد به اثبات رسیده است. همچنین، با توجه به ویژگی‌های معنوی دین اسلام، پیمودن این قدم‌ها برای معتاد مسلمان و پایبند به شریعت اسلامی، سریع‌تر، دقیق‌تر و با اشتباه کمتری انجام می‌شود. چون خداوند قادر، راه مستقیم رسیدن به خود را برای انسان‌ها مشخص کرده است و ارادۀ خود را نسبت به او، از طریق پیامبر و کتاب خود، یعنی قرآن کریم، ابلاغ کرده است. بنابراین، لازم است معتادان مسلمان عضو انجمن با حفظ سبک زندگی معنوی اسلامی از این روش، فقط در جهت ترک و کنترل اعتیاد خود بهره ببرند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Challenges and Opportunities of Twelve-Step Fellowships for Addicts in an Islamic Society

نویسنده [English]

  • Mohammad Davari
Assistant Professor, Department of Sociology, Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran
چکیده [English]

Extended Abstract
 
 
Introduction and Objectives: Alcoholics Anonymous (AA), the foundation of all Twelve-Step fellowships, was first established in the United States in 1935 with the goal of helping alcoholics who otherwise faced death. In 1953, Narcotics Anonymous (NA) emerged, inspired by AA’s teachings, and today has more than two million members worldwide. NA was introduced to Iran in 1990 (1369 SH) at a rehabilitation center in Qarchak and, in 2013 (1392 SH), obtained official NGO status from the Ministry of Interior. All activities are voluntary. NA employs a spirituality-based therapeutic approach that has proven effective in addiction treatment and prevention across many countries, including Iran.
However, the importation of NA’s spiritual framework into Iran without careful consideration of its possible cultural and religious side effects has raised challenges for Muslim addicts. Identifying both harms and opportunities—particularly with regard to religious commitment—is therefore essential. The central research question is: What harms and opportunities does the Twelve-Step recovery method present for Muslim addicts? The aim of this study is to introduce the core teachings of NA and to identify their potential risks and benefits for Muslim participants.
Methodology:This study employed documentary analysis and interviews with recovering NA members. The data set included NA literature, workshop materials, and semi-structured interviews with recovering addicts. Inductive qualitative content analysis was used, with statements in written sources and interviews treated as the units of analysis. Thematic categorization focused on substantive content, with coding units identified as recurring themes. Primary sources included Alcoholics Anonymous: The Big Book, As Bill Sees It, Twelve Steps and Twelve Traditions, and Narcotics Anonymous: How It Works. In addition, certain NA teachings were critically compared with Islamic principles.
Findings: The Twelve-Step method emerged from a combination of Christian teachings of the Oxford Group and the early recovery experiences of AA’s founders. Although AA later declared itself non-denominational, its approach remains spirituality-based, emphasizing the fulfillment of addicts’ spiritual needs.
Opportunities identified include:

Compatibility of the Steps as a therapeutic technique with Islamic law,
Possibility of recovery while maintaining Islamic religious commitment,
Simplicity and accessibility of the method, enabling recovering addicts to guide others voluntarily,
Independence from government funding.

Harms identified include:

Fundamental differences between Twelve-Step teachings and Islamic principles,
Misinterpretations arising from Persian translations of NA texts,
Lack of emphasis on maintaining Islamic religious practice after completing the Steps,
Absence of adaptation of Twelve-Step teachings to the cultural and spiritual heritage of Islam.

The main recommendation is that the Twelve Steps should be used by Muslim addicts only as a therapeutic technique for recovery rather than as a comprehensive spiritual lifestyle. Strengthening Islamic religiosity among members—especially sponsors—and adapting the method to Islamic culture, while preserving the Steps’ therapeutic structure, would allow Muslim addicts to benefit from this approach without compromising their faith.
Conclusion: Although the Twelve-Step model has Christian roots, it was designed to be applicable to individuals of all faiths or none. Its founders promoted it as a spiritual way of life, extending beyond addiction recovery. For Muslim addicts, however, adopting the Steps wholesale as a religious or spiritual lifestyle is unacceptable in Islam, since they do not incorporate Islamic beliefs and obligations.
If, however, Muslim addicts employ the Twelve Steps strictly as a therapeutic method within the framework of Islamic faith and practice, this approach is not only permissible but desirable. Given the proven effectiveness of this method, Muslim addicts who remain committed to Islamic teachings may progress through the Steps more effectively, with fewer errors, since Islam already provides a divinely guided spiritual path through the Qur’an and the Prophet.
Accordingly, Muslim NA members should preserve their Islamic spiritual lifestyle and use the Twelve-Step method solely for addiction recovery and control, drawing on Islam as their ultimate source of guidance.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Addiction
  • Islam
  • Narcotics Anonymous
  • Alcoholics Anonymous
  • Twelve-Step Fellowship
  • Oxford Group
منابع
* قرآن کریم
ابراهیمی، علی‎اکبر (1387). تعلیم قدم‎های الکلی‎های گمنام از کتاب پایه. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
انجمن جهانی الکلی‎های گمنام (2006م). کتاب بزرگ الکلی‎های گمنام. ویرایش 4. خدمات جهانی انجمن الکلی‎های گمنام و مؤسسه گریپ.
حرانی، حسن بن علی (ابن شعبه) (1404ق). تحف العقول عن آل الرسولn. قم: جامعه مدرسین.
خادم جهرمی، حامده، رجبی، جلیل، و رئوفی، رحیم (1394). بررسی تطبیقی قدم‎های دوازد‎ه‎گانه گروه معتادان گمنام (NA) با اصول و تعالیم اسلامی. فصلنامه پرستار و پزشک در رزم، 3(6)، 40-48.
دفتر خدمات جهانی الکلی‎های گمنام (2022). الکلی‎های گمنام. تهران: دفتر خدمات عمومی الکلی‎های گمنام ایران.
دفتر خدمات عمومی الکلی‎های گمنام (2015م). 12 قدم و 12سنت: گام‎های دوازده‎گانه و سنت‎های دوازده‎گانه. ترجمه فارسی، تهران: کمیتۀ ترجمۀ شورای الکلی‎های گمنام منطقۀ ایران.
سالاری‎فر، محمدرضا، آذربایجانی، مسعود، کاویانی، محمد، موسوی اصل، سید مهدی، عباسی، اکبر،  تبیک، محمدتقی (1393). روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی. چ 5، و 2، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
سالاری‎فر، محمدرضا، شجاعی، محمدصادق، موسوی اصل، سید مهدی، و دولت‎خواه، محمد (1389). بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
طوسی، محمد بن الحسن (1365). تهذیب الاحکام. چاپ چهارم، تهران: دارالکتب العلمیه.
کرم‎اللهی، نعمت‎الله، و ارشد، علی (1403). تأملات انتقادی ـ اسلامی در ارائۀ برنامۀ دوازده قدم معتادان گمنام. دوفصلنامۀ مطالعات فرهنگی اجتماعی حوزه، 8(2)، 251-286.
کمیته ترجمه دفتر جهانی معتادان گمنام (1388). معتادان گمنام: چگونگی عملکرد. تهران: کیمیا اثر.
کمیتۀ نشریات و ترجمۀ انجمن الکلی‎های گمنام ایران (1398). از دیدگاه بیل: شیوه زندگی الکلی گمنام. تهران: کمیته نشریات و ترجمه.
محسنی‎ تبریزی، علیرضا، و سلیمی، علی (1391). تحلیل محتوای کیفی قیاسی و بهره‎گیری از آموزه‎های اسلامی در علوم اجتماعی. روششناسی علوم انسانی، 18(72)، 135-158.
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‎ها (1380). نقش دین در بهداشت روان. تهران: نشر معارف.
ولی‎زاده، محمدمهدی، و شریفی‎دوست، حمزه (1400). نقد تصویر خدا در انجمن‎های دوازده‎قدمی. فصلنامه فلسفه دین، 18(3)، 295-317.
پایگاههای اینترنتی
پایگاه اینترنتی لشکر مخلص خدا: https://akmor.blogfa.com/post/101
پایگاه اینترنتی انجمن معتادان گمنام ایران: https://www.nairan.org/fa
پایگاه اینترنتی اعتیاد: https://etiad.org
 
 
References
* The Holy Quran
A.A. General Service Office. (2015). Twelve Steps and Twelve Traditions: The Twelve Steps and Twelve Traditions (Persian Translation). Tehran: Translation Committee of the Iranian A.A. Regional Council.
Alcoholics Anonymous World Services. (2006). Alcoholics Anonymous: The Big Book (4th ed.). New York: A.A. World Services and Grapevine.
Alcoholics Anonymous World Services. (2022). Alcoholics Anonymous. Tehran: Iranian A.A. General Service Office.
Ebrahimi, Ali-Akbar. (2008). Teaching the Steps of Alcoholics Anonymous from the Basic Text. Tehran: National Library and Archives of the Islamic Republic of Iran.
Harrani, Hassan ibn Ali (Ibn Shu’ba). (1984). Tuhaf al-Uqoul an Al al-Rasoul (PBUH). Qom: Jame’eh Modarresin.
Karamollahi, Nematollah; & Arshad, Ali. (2024). A Critical-Islamic Reflection on the Twelve-Step Program of Narcotics Anonymous. Biannual Journal of Socio-Cultural Studies in the Islamic Seminary, 8(2), 251-286.
Khadem Jahromi, Hamedeh; Rajabi, Jalil; & Raoufi, Rahim. (2015). A Comparative Study of the Twelve Steps of Narcotics Anonymous (NA) with Islamic Principles and Teachings. Nurse and Physician in Combat Quarterly, 3(6), 40-48.
Mohseni Tabrizi, Alireza; & Salimi, Ali. (2012). Qualitative Content Analysis and the Application of Islamic Teachings in Social Sciences. Methodology of Humanities, 18(72), 135-158.
Publications and Translation Committee of the Iranian Alcoholics Anonymous Association. (2019). As Bill Sees It: The A.A. Way of Life. Tehran: Publications and Translation Committee.
Salari-Far, Mohammad Reza; Azarbayejani, Masoud; Kaviani, Mohammad; Mousavi Asl, Seyyed Mehdi; Abbasi, Akbar; & Tavakol, Mohammad Taghi. (2014). Social Psychology with an Islamic Resource Perspective (5th ed., Vol. 2). Tehran: Research Center of Islamic Seminary and University, and SAMT.
Salari-Far, Mohammad Reza; Shojaei, Mohammad Sadegh; Mousavi Asl, Seyyed Mehdi; & Dolatkhah, Mohammad. (2010). Mental Health with an Islamic Resource Perspective. Qom: Research Center of Islamic Seminary and University, and SAMT.
The Office of the Supreme Leader’s Representative in Universities. (2001). The Role of Religion in Mental Health. Tehran: Ma’aref Publications.
Tusi, Muhammad ibn al-Hasan. (1986). Tahdhib al-Ahkam (4th ed.). Tehran: Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
Valizadeh, Mohammad Mehdi; & Sharifi-Doost, Hamzeh. (2021). A Critique of the Concept of God in Twelve-Step Fellowships. Journal of Philosophy of Religion, 18(3), 295-317.
Valizadeh, Mohammad Mehdi; & Valizadeh, Abolghasem. (2020). A Reflection on the Social Principles of Twelve-Step Fellowships. Biannual Journal of Islamic Social Research, 26(122), 75-100.
World Service Office of Narcotics Anonymous. (2009). Narcotics Anonymous: How It Works. Tehran: Kimiya Asar.
Online Sources
Addiction Website: https://etiad.org
Iranian Narcotics Anonymous Association Website: https://www.nairan.org/fa
Lashkar-e Mokhles-e Khoda (God’s Devoted Army) Website: https://akmor.blogfa.com/post/101