سناریو‌های تکوین علم اجتماعی اسلامی: ‌ امکان/امتناع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعه‌شناسی، گروه ارتباطات دانشگاه تهران

2 استادیار جامعه‌شناسی، مدیر بخش جامعه‌شناسی دین در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

این مقاله، ‌صرفاً به‌عنوان یک موضع نظری معرفتی (‌و نه رتوریک سیاسی ایدئولوژیک) به سناریوهای تکوین یک علم اجتماعی اسلامی (‌امکان/امتناع)‌ می‌پردازد. براساس استدلال‌هایی مبتنی بر معرفت‌شناسی و منطق رشد علمی، این مقاله درصدد است نشان دهد که شکل‌گیری یک علم اجتماعی اسلامی هم «ممکن» است و هم «ممتنع»، اما امتناع از تکوین یک علم اجتماعی اسلامی بیشتر از نوع «عملی» است تا «ذاتی». امتناع عملی بیش از هر چیز ناشی از طرح علم اجتماعی دینی در چشم‌اندازی کاملاً محدود از علم و رشد عملی است. بنابراین، امتناع «در عمل» به موانعی مانند زمان‌بری، کافی نبودن دانش دینی در همه عرصه‌ها، توجه نکردن به دیگر سرچشمه‌های معرفت، استریل کردن متافیزیکی، عدم اتکای به عقل و بافت‌زدایی دانش اجتماعی اشاره دارد.
نوع دیگری از امتناع نیز متصور است؛ ‌یعنی ممکن است بیشتر به خاطر انعطاف‌ناپذیری مدل علم‌شناسی فلسفی باشد که بر مبنای آن نمی‌توان معرفت علمی را به هر اندازه و به هرطور با هر سلیقه سازگار کرد. تو گویی توصیه به احتراز از رفتن به سمت تکوین علم اجتماعی اسلامی می‌خواهد نشان دهد که ادعای هر علم اجتماعی نو‌پدید (‌از جمله علم اجتماعی اسلامی)‌ باید ادعایی متکی به «اجتماعیت» (‌عرفی بودن)‌ و «علمیت» (معرفتی بودن)‌ باشد‌ ‌و این میسّر نیست مگر تن دادن به همان قواعد علم‌شناسیِِِِ فلسفی و معرفت‌شناسیِِِِ علمی بر پیشینة ساخته شده قبلی.
باری در مقاله حاضر تلاش شده است تا با طرح چشم‌اندازی گسترده‌تر و قرار دادن مفهوم علم اجتماعی اسلامی در مدلی پویا از علم‌شناسی فلسفی و الگوی رشد علمی (مدل پویای تولید علم) تصویری پویا از علم اجتماعی دینی تصویر شود. این تصویر نیز مانند هرگونه معرفتی دستخوش تغییر و تحول خواهد بود و پیامش آن است که تلاش‌های نظری ما برای تعریف رابطه دین و علم و رشد نظریه‌های اجتماعی دینی (اسلامی) جریانی بی‌پایان خواهد بود. نمی‌توان یک بار و برای همیشه آن را تعریف کرد و کار را تمام شده پنداشت. خود این تعریف و بازتعریف‌ها نیز بخشی از علم اجتماعی دینی خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Scenarios on the establishment of Islamic social science: possibility and impossibility

نویسندگان [English]

  • Masoud Kousari 1
  • Seyed Mahmud Nejati Hosseini 2
1 Associate professor at the department of communication, University of Tehran
2 Assistant professor of sociology and director of sociology of religion sector at Institute for Social Studies and Researches, University of Tehran
چکیده [English]

Relationship between religion and religiosity in sociological researches
By:
Seyed Mehdi Etemadyfard:
Faculty member at Sociology Dept., University of Tehran, email: etemady@ut.ac.ir                                                                     
This issue that where would be a good starting point for research on the objective situation of religiosity and its developments has been remained controversial since the founding of such researches. Is it possible to investigate the actual dimensions of religiosity based on a prior definition? Possibility and alteration of such definition in the beginning of sociological research has been the ground of continued disputes in this field of science due to the necessity for the reliance of that definition to the observations in one hand and the impossibility of formulating the problem without presenting any prior definition of religion on the other hand. In this research paper, first, the related sociological literature is reviewed and then problems concerning determination of relationship between religion and religiosity are explored. It seems that taking an empirical approach at the beginning of examining actual and objective dimensions of religion without regarding internal requirements of a religion does not ensure high reliability. For this purpose, it is tried to evaluate the dimensions of religiosity including fundamental beliefs, rituals and moralities with regard to their status in Islam and investigation of their methodological implications in assessment of religiosity dimensions. These dimensions have common relationship with other monotheistic religions. This helps to the minimal efficiency of religiosity assessment models in which those dimensions were used. In religiosity assessment models, the most problematic aspect was morality. Moral aspect here means social pervasive conducts and characters which gradually change to collective habits. Unlike ontological patterns, religiosity indices in sociological researches are gradual and a researcher in this field needs mixed methods to test the hypothesis of research.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morality
  • Fundamental Beliefs
  • Defining Religion
  • Methodology
  • Religiosity Indices
  • Rituals

مراجع

  1. ارکون، محمد (1392)، تاریخمندی اندیشمند اسلامی، ترجمه رحیم حمدادی، تهران: نگاه معاصر.
  2. اعرافی، علیرضا (1390)، وحدت حوزه و دانشگاه، قم: نشر اشراق و عرفان.
  3. باقری، خسرو (1382)، هویت علم دینی: نگاهی معرفت‌شناختی به نسبت دین با علوم انسانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  4. بروجردی، مهرزاد (1387)، روشنفکران ایرانی و غرب، مترجم جمشید شیرزادی، تهران: نشر فرزان.
  5. چالمرز، آلن. اف (1389)، چیستی علم − درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی، ترجمه سعید زیبا کلام، تهران: انتشارات سمت.
  6. حائری شیرازی، محی‌الدین (1370)، بحثی دربارۀ جامعه‌شناسی اسلامی، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
  7. حائری یزدی، مهدی (1379)، نظریه شناخت در فلسفه اسلامی (تقریرات درسی استاد آیت‌اﷲ دکتر مهدی حایری یزدی)، ویراستار عبداﷲ نصری، تهران: نشر مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
  8. دیلتای، ویلهلم (1389)، مقدمه بر علوم انسانی، مترجم منوچهر صانعی دره بیدی، تهران: نشر ققنوس.
  9. سعید، ادوارد (1382)، فرهنگ و امپریالیسم، مترجم اکبر افسری، تهران: نشر توس.

10. سروش، عبدالکریم (گزینش و ترجمه) (1388)، علم‌شناسی فلسفی − گفتارهایی در فلسفه علوم تجربی، تهران: نشر صراط.

11. فروند، ژولین (1362)، جامعه‌شناسی ماکس وبر، مترجم عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: نشر نیکان.

12. فروند، ژولین (1387)، نظریه‌های مربوط به علوم انسانی، ترجمه محمد‌علی کاردان‌، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

13. قبادی‌، علیرضا و سیدمحمود نجاتی حسینی (1394)، «بازخوانی نشانگرهای علم در متون اسلامی شیعی (تفحصی در قرآن، نهج‌البلاغه، اصول کافی)‌« فصلنامه مطالعات اجتماعی دین، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، شماره 4 (در دست چاپ).

14. نمو، فیلیپ (1387)، اخلاق و نامتناهی: گفتگوهای امانوئل لویناس و فیلیپ نمو، مترجمان مراد فرهادپور و صالح نجفی، تهران: نشر فرهنگ صبا.

15. وینچ، پیتر (1386)، ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه، ترجمه زیر نظر سمت، تهران: سمت.

16. هات، جان. اف (1385)، علم و دین، بتول نجفی، تهران: نشر طه.

17. هاف، توبی ای (1384)، خاستگاه نخست علم جدید: اسلام، چین و غرب، مترجم حمید تقوی‌پور، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.

18. هوسرل، ادموند (1386)، ایدۀ پدیدارشناسی، مترجم عبدالکریم رشیدیان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

19. هوسرل، ادموند (1389)، فلسفه به مثابه علم متقن، مترجمان بهنمام آقایی و سیاوش مسلمی، تهران: نشر مرکز.

20. نجاتی حسینی،‌ سید‌محمود (1391)، «درس گفتارهای فلسفه علوم اجتماعی»، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، [2−10−1391]؛ قابل دسترسی در: www.for-mystudents.blogfa.com.

21. نجاتی حسینی،‌ سید‌محمود (1392)، «درس گفتارهای فلسفه علوم اجتماعی»، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، [13−7−92]؛ قابل دسترسی در: www.for-mystudents.blogfa.com

22. نجاتی حسینی،‌ سید‌محمود (1393)، «درس گفتارهای فلسفه علوم اجتماعی»، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، [10/9/92 و 25/8/93]؛ قابل دسترسی در: www.for-mystudents.blogfa.com.

  1. 23.    Delanty, Gerard and Styrdom, Piet (Eds) (2003), Philosophies of Social Science: The Classic And Contemporary Readings, open university press, uk
  2. Kadvany, John (2001), Imre Lakatos and the Guises of Reason, Durham and London: Duke University Press.
  3. Kuhn, Thomas, S. (1970), The Structure of Scientific Revolutions, Second Edition, Chicago: University of Chicago Press.
  4. McErlaren, Jenifer (1999), Philosophies of Science: from Foundations to Contemporary Issues, Wadsworth, USA.
  5. Rouse, Joseph (1999), “Power/ Knowledge” in The Cambridge Companion to Foucault, Ed. by Gary Gutting, Cambridge: University of Cambridge Press, pp. 92-115.
  6. Smith, David Woodruff (2006), Husserl, Taylor & Francis e-Library.

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار