تحلیل و نقد بازتاب گفتمان علوم انسانی اسلامی در کتاب‎های جامعه‎شناسی متوسطه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه یزد، پردیس علوم انسانی و اجتماعی، گروه حقوق و علوم سیاسی.

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی.

چکیده

در جمهوری اسلامی ایران، علوم انسانی اسلامی، به‎منزله یک «پارادایم»، با حمایت نیروهای مذهبی وفادار به حاکمیت در حال تبدیل‎شدن به یک «گفتمان» است. یکی از نهادهایی که در معرض ترویج گفتمان یاد شده قرار گرفته، آموزش‎ و پرورش است. در سال‎های اخیر با تغییرات در کتب مدارس، به‎خصوص رشته علوم انسانی، تلاش زیادی برای نهادینه کردن علوم انسانی اسلامی و تبدیل آن به گفتمان مسلط در این کتاب‌ها شده است. از قرائن چنین برمی‎آید که از میان آثار مربوط به دانش‎آموزان دبیرستان در رشته علوم انسانی، کتب جامعه‎شناسی این رشته تأثیر قابل‎ملاحظه‌ای از این گفتمان را داشته است. در این کتب با نقد هستی‎شناسی، معرفت‌شناسی و روش‎شناسی حاکم بر جامعه غربی، اصول هستی‎شناسی، معرفت‎شناسی و روش‎شناسی علوم انسانی اسلامی مطرح ‎شده است. هدف از این پژوهش آن است که با بهره‎گیری از روش تحلیل گفتمان انتقادی «تئون ون‌دایک»، بازتاب این گفتمان در کتاب جامعه‎شناسی رشته علوم انسانی تحلیل و نقد شود. ازاین‎رو، تحقیق حاضر از نوع توصیفی−تحلیلی با رویکرد گفتمانی است که به‎صورت تحلیل محتوا انجام خواهد شد. یافته‎های تحقیق بیانگر آن است که براساس چارچوب نظری ون‌دایک، نویسندگان کتاب‎های جامعه‎شناسی مقطع متوسطه، مطالب کتب را بر پایۀ رویکرد ایدئولوژیک تنظیم کرده‌اند. ازاین‌رو، مؤلفه‎های مورد نظر ون‌دایک مانند تعمیم‎دهی، استناد و استفاده از اشارات ضمنی، آشکارسازی، کاربرد عبارت‎های منفی و به‎ویژه قطب‎بندی و غیریت‎سازی نظیر «رهیافت معنوی‌گرایانه در مقابل رهیافت مادی‎گرایانه»، «انسان غربی در برابر انسان الهی» و «لیبرال دموکراسی در برابر مردم‎سالاری» در جاهای مختلف این کتب قابل مشاهده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analysis and Critique of the Reflection of Islamic Humanities Discourse in High School Sociology Books

نویسندگان [English]

  • mohammad abedi ardakani 1
  • Amir Mouloudi 2
1 Yazd university, Faculty of Humanities and Social Sciences, Department of Law and Political Science.
2 Ph.D. Student in Political Sociology, Allameh Tabataba’i University.
چکیده [English]

In the Islamic Republic of Iran, the Islamic Humanities, as a "paradigm" is becoming a "discourse" with the support of religious forces loyal to the government. Ministry of Education is one of the institutions exposed to the promotion of the discourse. In recent years, with the changes in school textbooks, especially in the field of Humanities, a great effort has been made to institutionalize the Islamic Humanities and turn it into the dominant discourse in these books. Evidence suggests that among the works of high school students in the field of Humanities, Sociology books in this field have undergone the greatest impact of this discourse. In these books, the principles of ontology, epistemology, and methodology of the Islamic Humanities have been discussed by criticizing the ontology, epistemology, and methodology of Western Humanities. The purpose of this study is to analyze and review the reflection of this discourse in the book, Sociology of Humanities, by implementing the method of Critical Discourse Analysis of "Theon Van Dyke". Therefore, the present study is of a descriptive-analytical type with a discourse approach that will be done in the form of content analysis. The research finding is that by applying Van Dyke's theoretical framework on the subject under study, it is possible to reflect the standing and strengths and weaknesses of the Islamic Humanities discourse in the mentioned books. Thus, the components considered by Van Dyke such as extension, attribution and using implicit reference, revealing, application of negative phrases, and especially polarization, such as "the spiritualist approach vs. the materialist approach", western man vs. divine man", and "liberal democracy vs. democracy" are found passim in that book.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Humanities
  • Western Humanities
  • Discourse
  • Theon Van Dyke
  • Sociology

مراجع

1. آقاگل‎زاده، فردوس (1394)، نقد تحلیل گفتمان انتقادی، چ3، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
2. اقبال لاهوری، محمد (1390)، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
3. بستان، حسین (1390)، گامی به سوی علم دینی (2)، روش بهره گیری از متون دینی در علوم اجتماعی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
4. بهرام‌پور، شعبان‌علی (1378)، «درآمدی بر تحلیل گفتمان»، محمدرضا تاجیک (گردآورنده)، گفتمان و تحلیل گفتمانی، (مجموعه مقالات)، تهران: فرهنگ گفتمان.
5. پارسانیا و دیگران (1396)، جامعه‎شناسی پایه دهم رشته علوم انسانی، تهران: سازمان کتب مدرسه.
6. پارسانیا ودیگران (1396)، جامعه‎شناسی پایه یازدهم رشته علوم انسانی، تهران: سازمان کتب مدرسه.
7. پارسانیا و دیگران (1397) جامعه‎شناسی پایه دوازدهم رشته علوم انسانی، تهران: سازمان کتب مدرسه.
8. خامنه‎ای، سیدعلی (28مهر1388)، بیانات در دیدار جمعی از بانوان قرآن‎پژوه کشور.
9. حسینی زاده، سیدمحمدعلی (1386)، اسلام سیاسی در ایران، قم: مؤسسه انتشارات دانشگاه مفید.
10. حقیقت، سیدصادق (1385)، روش‎شناسی علوم سیاسی، قم: انتشارات دانشگاه مفید.
11. داوری، رضا (شنبه 5 اسفند 1396)، «نامه مهم رضا داوری اردکانی درباره امکان یا امتناع علم دینی»، روزنامه اعتماد، ش4034.
12. ذاکری، مهدی و حمید خدابخشیان (پاییز 1393)، «امکان‎سنجی علوم انسانی اسلامی بر مبنای زبان دین»، مجله قبسات، س19.
13. رشیدی، ناصر و اصمعان سعیدی (1393)، «تحلیل گفتمان کتاب فارسی امروز برای دانشجویان خارجی براساس چارچوب تحلیلی ون‌دایک و ون‌لیوون»، پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، ش32، ص100−126.
14. ساروخانی، باقر (1381)، روش‎های تحقیق در علوم اجتماعی، ج1، چ7، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
15. سرایی، حسن؛ سروش فتحی و زهرا زارع (1387)، «روش کیفی در مطالعات اجتماعی، با تأکید بر روش تحلیل گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامه علوم اجتماعی، س2، ش3، ص83−105.
16. سلطانی، سیدعلی‎اصغر (1384)، قدرت، گفتمان و زبان، تهران: نی.
17. شریفی، مهدی و دیگران (1395)، «ایران هراسی در گفتگوهای خبری سی ان ان مطالعه بر مبنای تحلیل گفتمان انتقادی ون‌دایک»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، س13، ش45، ص189−208.
18. سوزنچی، حسین (1389)، معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی، تهران: پژوهشگاه فرهنگی اجتماعی.
19. ص‍درال‍دی‍ن‎‌ش‍ی‍رازی،‎ م‍ح‍م‍دب‍ن‎اب‍راه‍ی‍م‎ (ملاصدرا) (1981 م)، الحکمه المتعالیه فی الاسفارالعقلیه الاربعه، ج8، چ3، بیروت: دار احیاء‌التراث.
20. عبدالهی، مهدی (1394)، «الگوی تأسیس علوم انسانی اسلامی»، مجله مقالات کنگره بین‎المللی علوم انسانی اسلامی، دوره 1، ش2، ص239−274.
21. عبدلی‌مسینان، مرضیه و روح‎الله شاکری‌زواردهی (1398)، «بررسی تطبیقی مبانی انسان‎شناختی علوم انسانی غربی با اسلامی»، فلسفه دین، دوره 16، ش2، ص305−327.
22. علی تبار، رمضان (1395)، «روش‌شناسی در علوم انسانی اسلامی» (مختصات، بایستگی‌ها و ویژگی‌ها) مجله ذهن، ش68، دوره 17، ص147-176.
23. فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان،ترجمه فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
24. کاظمینی، سیدمحمدحسین (1394 بهار)، درآمدی تحلیلی بر منطق تدوین مبانی علوم انسانی اسلامی، 62، س19، ش1.
25. کسائی، علی رضا و جلال رحیمیان (1393)، «بررسی کتاب اندیشۀ اسلامی 1 از دید تحلیل گفتمان انتقادی»، فصلنامه اندیشه دینی، دوره 14، ش51، ص131-153.
26. کیوی، ریمون و لوک‌وان کامپنهود (1370)، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: فرهنگ معاصر.
27. فیرحی، داوود (شنبه 5 اسفند 1396)، «آب در هاون کوفتن، نقد علوم انسانی اسلامی»، روزنامه اعتماد، ش4034.
28. مانهایم، یارول و ریچارد ریچ (1377)، روش‎های تحقیق در علوم سیاسی، ترجمه لیلا سازگار، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
29. مصباح یزدی، محمدتقی (1392)، رابطه علم و دین، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
30. محمدپور، احمد (1392)، روش تحقیق کیفی ضد روش (مراحل و رویه‎های عملی در روش‎شناسی کیفی)، چ2، ج2، تهران: نشر جامعه‎شناسان.
31. یعقوب‎نژاد، محمدهادی (بهار 1393)، «سازماندهی علوم انسانی اسلامی؛ نیازی میان‎رشته‎ای»، مطالعات میان‎رشته‎ای در علوم انسانی، دوره 6، ش2، ص111−137.
32. ناصرخاکی، حسن و نجمه نجم (1391)، «معنایابی علوم انسانی اسلامی در گفتمان‎های اسلام‎گرای معاصر»، مجله ذهن، دوره 13، ش50، ص145−183.
33. نیازی، شهریار و دیگران (1397)، «مطالعه بازنمایی ایدئولوژیک ایران در روزنامه الشرق الأوسط با تکیه ‎بر الگوی ون‌دایک»، مجله لسان مبین، س10، دوره جدید، ش34، ص113−135.
34. ون‌دایک، تئون (1382)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان انتقادی: از دستور من تا گفتمان‌کاوی انتقادی)، ترجمه گروه مترجمان، چ2، تهران: دفتر مطالعات و توسعه رسانه‎ها.
35. Dellinger, Brett (1995), Critical Discourse Analysis, Oxford: Oxford University Press.
36. Howarth, David (2000), Discourse, Buckingham: Open University Press.
37. Ven Dijk, T. A. (2003), Ideology and  Discourse Analysis, Retrieved from: http:// www.discourses. org.
38. Wodak, Ruth (2006), Critical Linguistics and Critical discourse analysis. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publisher.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار