واکاوی پیوند تفسیر و تحلیل‎های اجتماعی در مکتب ادبی معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم؛ پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

مکتب ادبی−فرهنگی در تفسیر قرآن، که از سوی امین‎الخولی در دوران معاصر در مصر بنیاد نهاده شد و از بُعد کمّی و کیفی دارای گستره‎ای فراتر از تفسیرهای ادبی کهن است، بر بایسته‎هایی تکیه دارد که یکی از آنها ارائه تحلیل‎های اجتماعی و داشتن نگاه اجتماعی به آیات قرآن است. پژوهش حاضر با بهره‎گیری از شیوه متن‎پژوهی، پیوند میان تفسیر و تحلیل‎های اجتماعی از آیات را در نگاشته‎های پیروان مکتب ادبی−فرهنگی واکاوی کرده و بدین نتیجه رسیده است که: پیوند مزبور در تفسیرهای ادبی معاصر، به دو گونه بازتاب یافته است که یکی از آنها با توجه به نقش فضای اجتماعی عصر نزول در فهم قرآن، در گونه پژوهش‎های «حول‎ القرآن» قرار می‎گیرد و دیگری، با مدّنظر قرار دادن بیان کلیات مسائل و راه‎حل‎های اجتماعی در قرآن، از رستۀ مطالعه «درون‎متنی قرآنی» به ‎شمار می‎آید، که گونه نخست را می‎توان از مسائل هم‎راستا و نزدیک به «جامعه‎شناسی معرفت» و مشترک با «نقد جامعه‎شناختی ادبی» به شمار آورد، و گونه دوم را می‎توان تفسیری عصری با لونی غالباً اجتماعی دانست. این جستار با دقت در نگرۀ خولی، با اینکه از امتیازهای این نظریه، چون «کمک به فهم ملموس‎تر قرآن» سخن می‎گوید؛ اما به آسیب‎های آن، مانند «امکان ملازمه با تفسیر به‎رأی» از بُعد روشی و «تمثیلِ‎غیرواقعی ‎دانستنِ قصه‎های قرآن» از بُعد غایی نیز توجه دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review of the link between interpretation and sociology in the contemporary literary school

نویسندگان [English]

  • seyyed mahmud tayyebhosseieni 1
  • seyyed ibrahim Mortazavi 2
1 University and seminary research institute
2 Quran University of Science and Education
چکیده [English]

The literary school in the interpretation of the Qur'an was founded by Amin al-Khouli in Egypt. This school relies on components, one of which deals with the "linkage of sociology of philosophy," borrowed from Muhammad Abda. Since this component entails multiple semantic possibilities, it is necessary to determine its 'species', 'quantity' and 'quality' in this school. The present study, through a descriptive-analytical study of the writings of the owners of this school, has concluded that: This element in the literary school leads to the literary study of the Qur'an and in line with the critique of literary sociology and the application of the general principles of science. It is social, neither the extraction of social science propositions from the Qur'an nor the dominance of modern social commentary in interpretation, as social commentators do, or the employment of partial propositions of this science in the service of interpretation, as some scientific commentators Follow Anand. This essay looks closely at Khully's theory, though it speaks of its advantages as "aiding in theoretical theorizing," but of damages such as "the possibility of entangling with the interpretation of the theory" of the methodological dimension and the "allegory". The unrealistic knowledge of the Qur'anic tales does not conceal the ultimate dimension either.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Literature
  • Amin allkhuli
  • Social Analysis
  1. 1. قرآن مجید (1383)، مترجم: حسین انصاریان، قم: اسوه.

    2. ابن‎عاشور، محمد بن ‎طاهر (بی‎تا)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.

    3. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف(1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر.

    1. 4.  ابوزید، نصر حامد (1376)، «تاریخمندی، مفهوم پوشیده و مبهم»، ترجمه و تحقیق محمدتقی کرمی، مجله نقد و نظر، شماره 4، ص328−375.

    5. ـــــــــــــ (1382)، معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو.

    6. ـــــــــــــ (1993م) نقد الخطاب الدینی، قاهره: سینا للنشر.

    7. اسعدی، محمد و همکاران (1392)، آسیبشناسی جریانهای تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    8. بابایی، علی‌اکبر (1394)، قواعد تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    9. باربری، پیر، (1378)، «نقد جامعه‌شناختی»، مترجم: جمال آل‌احمد، مجله هنر، شماره 41.

    10. بنت‎الشاطی، عایشه عبدالرحمن (1388ق)، التفسیر البیانی للقرآن الکریم، قاهره: دارالمعارف.

    11. ـــــــــــــ (1390)، تفسیر بیانی قرآن کریم، مترجم: سیدمحمود طیب‎حسینی، قم: دانشکده اصول دین.

    1. 12.  بغوی، حسین ‎بن‎ مسعود (1420ق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

    13. بودون، ریمون و بوریکو، فرانسوا (1385)، فرهنگ انتقادی جامعه‌شناسی، مترجم: عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: فرهنگ معاصر.

    14. بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، انوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    15. جمعی از نویسندگان (1391)، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادقg، به اهتمام: احمد پاکتچی، تهران: دانشگاه امام صادقg.

    16. تاج‌آبادی، مسعود (1392)، المنار در آینه المیزان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    17. جاحظ، عمرو بن بحر (1424ق)، الحیوان، بیروت: دارالکتب العلمیة.

    18. حسین، طه (2012م)، فی الصیف، بی‎جا: مؤسسة هنداوی للتعلیم و الثقافة.

    19. حکیمی، محمدرضا (1358)، ادبیات و تعهد در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

    20. حلی، حسن بن یوسف (1365)، الباب الحادی عشر، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.

    21. خلف‌الله، احمد محمد (1999م)، الفن القصصی فی القرآن الکریم، لندن: سینا للنشر.

    22. ـــــــــــــ (بی‎تا)، محمد و القوی المضادة، بی‎جا: مکتبة الانجلو المصریۀ

    23. الخولی، امین (1987م) الف، من هدی القرآن فی رمضان، مصر−قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتب.

    24. ـــــــــــــ (1961م)، مناهج تجدید فی النحو و البلاغة و التفسیر و الادب، بی‎جا: دارالمعرفة.

    25. ـــــــــــــ (1987م) ب، من هدی القرآن ... فی اموالهم، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

    26. دورژه، موریس (1362)، روشهای علوم اجتماعی، مترجم: خسرو اسدی، تهران: امیرکبیر.

    27. ذهبی، محمدحسین (بی‎تا)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    28. رشید رضا، محمد (1424ق)، المنار، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر المنار)، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب

    29. زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، نقد ادبی؛ جستجو در اصول و روش‌ها و مباحث نقادی با بررسی در تاریخ نقد و نقادان، تهران: امیرکبیر.

    30. زمخشری، محمود بن ‎عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.

    31. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: نگاه.

    32. شکری عیاد‎، محمد (1980م)، یوم الدین و الحساب، بی‎جا: بی‎نا.

    33. طباطبائی، سید محمد حسین(1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

    34. ـــــــــــــ (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

    35. طوسی، محمد بن‎ حسن (بی‎تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    36. طیب‌حسینی، سیدمحمود (1389)، «تأملاتی در گرایش تفسیر ادبی معاصر»، قرآن‌شناخت، شماره‎ 4.

    37. عسگری حسنکلو، عسگر (1387)، «سیر نظریه‌های نقد جامعه‎شناختی ادبیات»، ادبپژوهی، شماره‎ 4.

    38. علایی، مشیت (1380)، «نقد ادبی در ایران»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه.

    39. علیزاده، عبدالرضا؛ حسین اژدری‎زاده و مجید کافی (1390)، جامعهشناسی معرفت (جستاری در تبیین رابطه «ساخت و کنش اجتماعی» و «معرفت‎های بشری»)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    40. فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    41. فتوحی رودمعجنی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.

    42. فراء، یحیی‎ بن ‎زیاد (بی‎تا)، معانی القرآن، مصر: دارالمصریة للتألیف و الترجمه.

    43. گرین، ویلفرد و لِیبِر، ارل و مورگان، لی و ویلینگهم، جان (1391)، مبانی نقد ادبی، مترجم: فرزانه طاهری، تهران: نیلوفر.

    44. معرفت، محمدهادی (1379)، تفسیر و مفسران، مترجم: خیاط و نصیری، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.

    45. میر، مستنصر (1387)، ادبیات قرآن، مترجم: محمدحسن محمدی مظفر، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

    46. نکری، قاضی عبدالرب النبی (1421ق)، دستور العلماء او جامع العلوم فی اصطلاحات الفنون، تحقیق: حسن هانی فحص، لبنان−بیروت: دارالکتب العلمیه.

    47. نیفر، احمیدة (1421ق)، الانسان و القرآن وجها لوجه (التفاسیر القرآنیة المعاصرة)، بیروت−لبنان: دارالفکر.

    48. هاشمی، جمال (1390)، اسطوره‌شناسی مینوی (تحلیل داستان‌های دینی از دیدگاه علمی، فلسفی، عرفانی و روان‎شناسی)، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری نشر حریر.

    1. قرآن مجید (1383)، مترجم: حسین انصاریان، قم: اسوه.

    2. ابنعاشور، محمد بن طاهر (بیتا)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.

    3. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف(1420ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر.

    4.  ابوزید، نصر حامد (1376)، «تاریخمندی، مفهوم پوشیده و مبهم»، ترجمه و تحقیق محمدتقی کرمی، مجله نقد و نظر، شماره 4، ص328375.

    5. ـــــــــــــ (1382)، معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران: طرح نو.

    6. ـــــــــــــ (1993م) نقد الخطاب الدینی، قاهره: سینا للنشر.

    7. اسعدی، محمد و همکاران (1392)، آسیبشناسی جریانهای تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    8. بابایی، علی‌اکبر (1394)، قواعد تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    9. باربری، پیر، (1378)، «نقد جامعه‌شناختی»، مترجم: جمال آل‌احمد، مجله هنر، شماره 41.

    10. بنتالشاطی، عایشه عبدالرحمن (1388ق)، التفسیر البیانی للقرآن الکریم، قاهره: دارالمعارف.

    11. ـــــــــــــ (1390)، تفسیر بیانی قرآن کریم، مترجم: سیدمحمود طیبحسینی، قم: دانشکده اصول دین.

    12.  بغوی، حسین بن مسعود (1420ق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

    13. بودون، ریمون و بوریکو، فرانسوا (1385)، فرهنگ انتقادی جامعه‌شناسی، مترجم: عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: فرهنگ معاصر.

    14. بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، انوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    15. جمعی از نویسندگان (1391)، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادقg، به اهتمام: احمد پاکتچی، تهران: دانشگاه امام صادقg.

    16. تاج‌آبادی، مسعود (1392)، المنار در آینه المیزان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    17. جاحظ، عمرو بن بحر (1424ق)، الحیوان، بیروت: دارالکتب العلمیة.

    18. حسین، طه (2012م)، فی الصیف، بیجا: مؤسسة هنداوی للتعلیم و الثقافة.

    19. حکیمی، محمدرضا (1358)، ادبیات و تعهد در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

    20. حلی، حسن بن یوسف (1365)، الباب الحادی عشر، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.

    21. خلف‌الله، احمد محمد (1999م)، الفن القصصی فی القرآن الکریم، لندن: سینا للنشر.

    22. ـــــــــــــ (بیتا)، محمد و القوی المضادة، بیجا: مکتبة الانجلو المصریۀ

    23. الخولی، امین (1987م) الف، من هدی القرآن فی رمضان، مصرقاهره: الهیئه المصریه العامه للکتب.

    24. ـــــــــــــ (1961م)، مناهج تجدید فی النحو و البلاغة و التفسیر و الادب، بیجا: دارالمعرفة.

    25. ـــــــــــــ (1987م) ب، من هدی القرآن ... فی اموالهم، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

    26. دورژه، موریس (1362)، روشهای علوم اجتماعی، مترجم: خسرو اسدی، تهران: امیرکبیر.

    27. ذهبی، محمدحسین (بیتا)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    28. رشید رضا، محمد (1424ق)، المنار، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر المنار)، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب

    29. زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، نقد ادبی؛ جستجو در اصول و روش‌ها و مباحث نقادی با بررسی در تاریخ نقد و نقادان، تهران: امیرکبیر.

    30. زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.

    31. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: نگاه.

    32. شکری عیاد، محمد (1980م)، یوم الدین و الحساب، بیجا: بینا.

    33. طباطبائی، سید محمد حسین(1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

    34. ـــــــــــــ (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

    35. طوسی، محمد بن حسن (بیتا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    36. طیب‌حسینی، سیدمحمود (1389)، «تأملاتی در گرایش تفسیر ادبی معاصر»، قرآن‌شناخت، شماره 4.

    37. عسگری حسنکلو، عسگر (1387)، «سیر نظریه‌های نقد جامعهشناختی ادبیات»، ادبپژوهی، شماره 4.

    38. علایی، مشیت (1380)، «نقد ادبی در ایران»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه.

    39. علیزاده، عبدالرضا؛ حسین اژدریزاده و مجید کافی (1390)، جامعهشناسی معرفت (جستاری در تبیین رابطه «ساخت و کنش اجتماعی» و «معرفتهای بشری»)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    40. فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    41. فتوحی رودمعجنی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.

    42. فراء، یحیی بن زیاد (بیتا)، معانی القرآن، مصر: دارالمصریة للتألیف و الترجمه.

    43. گرین، ویلفرد و لِیبِر، ارل و مورگان، لی و ویلینگهم، جان (1391)، مبانی نقد ادبی، مترجم: فرزانه طاهری، تهران: نیلوفر.

    44. معرفت، محمدهادی (1379)، تفسیر و مفسران، مترجم: خیاط و نصیری، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.

    45. میر، مستنصر (1387)، ادبیات قرآن، مترجم: محمدحسن محمدی مظفر، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

    46. نکری، قاضی عبدالرب النبی (1421ق)، دستور العلماء او جامع العلوم فی اصطلاحات الفنون، تحقیق: حسن هانی فحص، لبنانبیروت: دارالکتب العلمیه.

    47. نیفر، احمیدة (1421ق)، الانسان و القرآن وجها لوجه (التفاسیر القرآنیة المعاصرة)، بیروتلبنان: دارالفکر.

    48. هاشمی، جمال (1390)، اسطوره‌شناسی مینوی (تحلیل داستان‌های دینی از دیدگاه علمی، فلسفی، عرفانی و روانشناسی)، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری نشر حریر.